N ə s I m I a d ı n a d I l ç İ L i k I n s t I t u t u
Yüklə 0,94 Mb. Pdf görüntüsü
|
67
bildirən sözlərin düzəldilməsində istifadə olunur: kalıcı, ivdirici, iletici, inceltici, oyalayıcı, görücü, okuyucu, düşündürücü, artırıcı, bağlayıcı, ayırtıcı və s. Bu şəkilçi əski türkçədə -gçı 2 / -guçı 2 şəklində olmuşdu. -g, -gu, -gü + -çı, -çi birləşməsindən yaranan şəkilçi g-nin düşməsi ilə -uşı, -üçi formasını almışdır. Sonradan ç-nin c ilə əvəzlənməsi və dodaqlanan sait- lərin ahəngə uyğun olaraq öz yerini qapalı saitlərə verməsi nəticəsində
şəkilçisinin yaratdığı isimlər həm ümumişlək, həm də terminoloji məna daşıyır, məs.: tüketici, denetici,
noloji sistemlərin tərkib hissəsidir. Ümumiyyətlə, bu yolla yaranan sözlər əsasən hər hansı bir hərəkəti yerinə yetirəni və bu işi daima, mütəmadi olaraq həyata keçirən şəxsi ifa- də peşə adlarını bildirir: satıcı, dikici, bakıcı, örücü, alıcı, eğitici, deneti-
şəkilçisinin digər bir xüsusiyyəti isə adət halını almış vəziyyə- ti ifadə edən atributiv adlar yaratmaqdır: yiyici, binici, bölücü, yırtıcı,
Azərbaycan dilində isə «həmin şəkilçi vasitəsilə əsasən hər hansı bir hərəkəti davam etdirən şəxs, heyvan və ya alət adlarını bildirən atri- butiv isimlər əmələ gətirilir» [2. S. 94], məs.: alıcı, dinləyici, qaldırıcı, bilici, oxucu, ötürücü, gəmirici və s. Terminoloji sistemin əsas vasitələrindən olan -ıcı 4 şəkilçisi türk di- lində olduğu kimi, Azərbaycan dilində də fellərə əlavə olunaraq ayrı-ayrı prosesləri və alətlərin adlarını bildirən terminlər əmələ gətirir.
Türkmən dilində bu şəkilçinin -ıcı 4 ,
-ıjı 4 variantları mövcuddur, məs.: ke- çiriji, ayıklayıcı, düzüjü, galplaşdırıcı, qoneldiji, bezikdirici, gıcındırıcı və s. Bu şəkilçinin ahəng qanununa uyğunlaşdırılmış -ucı, -uji variantı da var. Bu sözlər də axırıncı hecadakı dodaqlanan sait şəkilçidəki birinci ı saitinin u ilə əvəzlən- məsinə səbəb olmuşdur, məs.: gansoruci, ovruji, arabozucı, tutuji, övrüji və s.
İşləkliyi ilə diqqəti cəlb edən -tı 4 şəkilçisinin müasir türk dilindəki funksiyaları aşağıdakılardır:
1 sifət mənşəli sözlərdən yaranan fellərə qoşularaq atributiv xarakterli isimlər yaradır: işartı, qızartı, bozartı, alçaltı, boşaltı, göğerti, karaltı, çökelti, ürperti, pırıltı, ışıltı, göverti və s.; 5 * 68
2 fellərə qoşularaq konkret və mücərrəd anlayış bildirən isimlər ya- radır: gömültü, bağlantı, dayantı, düzelti, buyrultu, belirti, yükselti, oyalantı, ulantı, çilenti, koşaltı, eklenti, çakıltı, çevrinti, elenti, önerti və s.; 3 təqlidi sözlərə və təqlidi sözlərdən əmələ gələn fellərə artırılaraq təbiət və məişətdə olan müxtəlif səsləri ifadə edən isimlər yaradır: zırıltı, çıtırtı, fıkırtı, şakırtı, gurultu, çığırtı, dırıltı, hıçkırtı, böğürtü, bağırtı, böbürtü, kıpırtı və s.
Burada daha çox ır + tı, kır + tı, ıl + tı sözyaratma variantları mü- şahidə olunmaqdadır. Bu şəkilçi vasitəsilə Azərbaycan dilində də əsasən, ha- disə və cisim bildirən substantiv adlar əmələ gətirilir və türk dilində müşahidə olunan məna xüsusiyyətləri eynilə dilimizdə də müşahidə olunmaqdadır.
Azərbaycan dilində də sifət mənşəli sözlərdən yaranan fellərə qo- şularaq ağartı, göyərti, bozartı kimi atributiv xarakterli isimlər, bağırtı, tıqqıltı, şaqqıltı, uğultu kimi müxtəlif səsləri ifadə edən isimlər yaranır.
Türkmən dilində isə bu şəkilçi -dı, -di şəklindədir və fellərə qoşularaq daha çox təqlidi sözlərlə bağlı olan və müxtəlif səsləri ifadə edən isimlər yaradır, məs.: takırdı, sorkuldı, xümürdi, şakırdı, inirdi, sakırdı, şabırdı və s. -ıntı, -inti, -untu, -üntü. S. Cəfərov yazır ki, «başqa türk dillərində təsadüf edilməyən və ya qeyri-məhsuldar olan bu şəkilçi bizim dilimizdə nisbətən məhsuldar olub, xüsusi bir semantikaya malikdir. Etimologiyası etibarilə -ın 4 + -tı 4 şəkilçisinin əlavəsi ilə düzəlmişdir» [2. S. 93]. Ancaq digər oğuz qrupu türk dillərində də bu şəkilçiyə təsadüf edilir. Xüsusilə müasir türk dilində ərəb-fars mənşəli sözlərin əvəzlənməsində, yeni anla- yışların ifadəsində olduqca məhsuldardır: şayia söylenti, teessür
Müasir türk dilində fasiləsiz baş verən hərəkəti (aşıntı, yaşantı, akıntı, süzüntü, sızıntı), prosesin adını (çalkantı, gezinti, sallantı, sarsıntı, çırpıntı), iş və hərəkətin nəticəsini (birikinti, yıkıntı, yığıntı, dağıntı, kalıntı), insanla bağlı anlayışları (sıkıntı, takıntı, kuruntu, üzüntü, kasıntı, bozuntu), konkret anlayışları (görüntü, kaşıntı, alıntı, toplantı, sığıntı) bildirən isimlərlə yanaşı, bu şəkilçi bəzən əşya və şəxsin xüsusiyyətilə əlaqədar qəlibləşmiş isimlərin yaranmasında da yaxından iştirak edir:
Yüklə 0,94 Mb. Dostları ilə paylaş:
|