N ə s I m I a d ı n a d I l ç İ L i k I n s t I t u t u
Yüklə 0,94 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Sabah axşam düz yeddinin yarısında
- Doğru deyirəm
- Qəribədir
- Kor-kor , gör
38
yetirilməsi haqqında tam təsəvvür yaradır, məs.: U ğ u r. Demək, bu il əkdiyimiz on iki min toxmaçar hesabına biz gələn il üçün barama planını iki dəfə artıra bilərik. B ə d ə l. Artırmağına artıra bilərik, ancaq bir bu qədər işlə onu becərməyə vaxtımız çatacaqmı? A l ı k i ş i. Niyə çatmır, öz əlimizdə deyil! Çatdırarıq çatar… [2. S. 206]. Danışıq dilində heyvansan, heyvan tipli təkrarlar da mövcuddur, bunlardan az, cüzi hadisə və predmetləri qiymətləndirmə, mənalandırma məqamında istifadə olunur. İ. Əfəndiyev də belə təkrarlardan həmsöhbətlərin nitqində istifadə etmişdir: Q u l u. Eh, sən də söz danışdın. Alnıma
dilində çox maraqlı ikikomponentli təkrar yaratmış, əvvəlki təkrarda olan fikir genişləndirilmiş şəkil almışdır: Q u l u. Amma dünyaya öküz gəldin, öküz də
[2. S. 214]. Yazıçının dram əsərlərinin dilində qeyri-müəyyən şəxsli cümlənin xəbəri (deyirlər) tez-tez təkrar olunur: B a l l ı. Nə olar, deyirlər qoy desinlər [2. S. 208]; N i y a z. Aparılar qoy aparsınlar [2. S. 34]; U ğ u r. Onu
Adi danışıq dilindən gələn digər təkrara (barışmır ki, barışmır, düzəlmir ki, düzəlmir və s.) personajların nitqində təsadüf olunur: I o ğ l a n. Ancaq qızın olunla ulduzu barışmır ki, barışmır… [2. S. 353]; II o ğ l a n. Onun ürəyi düzəlmir ki, düzəlmir… [2. S. 342]. Təkrar olunan üzv frazeoloji birləşmənin bir hissəsidir (ulduzu barışmır, ürəyi düzəlmir). İ. Əfəndiyevin dramaturgiya dilində sintaktik təkrarlar mühüm, vacib işlərin xəbər verilməsi ilə bağlı da ortaya çıxa bilir, məs.: Ş a h s u v a- r o v. Sabah axşam düz yeddinin yarısında təzə parkda olarsan. Sənə çox mühüm bir şey xəbər verəcəyəm. S a d ı q o v. Ola bilməz ki, indi deyəsən? Ş a h s u v a r o v. Sabah axşam düz yeddinin yarısında! [2. S. 271]. Belə təkrarlar təkidli təkrarlardır; dəqiqlik burada gözlənilir. Təkidli təkrar Sadıqovun replikasında da özünü göstərir: S a d ı q o v. Yoldaş Şahsuvarov, onu bilin ki, siz aktı yazmasanız da, mən bu işi lap bu saat hər yerə… hər yerə xəbər verəcəyəm! [2. S. 279]. Qoşmaların təkrarı iki komponentdə görünür, cümləyə xüsusiləşmə çaları verir, məs.: H ə s ə n z a d ə. Mənim deməyim başqa, sizin ürəyinizdən
Əmr şəklində olan feli xəbər xəbər şəklinin indiki zamanında təkrarlanır: N ə c ə f (pəncərədən baxır). Mən getdim. Sədr gəlir. Oxu, yaxşı
39
2-ci şəxsin təkində felin xəbər şəkli təkrar olunur: N a r g i l ə. Bir gün mahnı oxumağını tələb elədim… Sən oxudun… Oxudun… Birdən susdun… [2. S. 349]. Əmr konstruksiyaları da 2-ci şəxsin cəmində təkrar edilir, belə təkrar təlaş, həyəcan yaradır: M e h r i c a n. Ora baxın, ora baxın! Özünü atmaq istəyir! [2. S. 288]. Təkrar
olunan konstruksiyanın biri personajların nitqində substantivləşir: R e y h a n. Gələcəyi kim bilir?! İ l d ı r ı m A ğ a y e v. «Kim bilir»i əkiblər, bitməyib [2. S. 243]. Dramların dilində özümüz özümüzü, bir birimizi, hərəmiz hərəmizi tipli əvəzliklərdən ibarət olan daxili təkrarlar da geniş yayılmışdır: S a d ı- q o v.
təkrarlar komponentlər arasında antiteza yaradır: II o ğ l a n. Naryadçı qız gələndən bəri nə gecəsi gecədi, nə gündüzü gündüz… [2. S. 352]. Təkrar müsahiblərin hər ikisinin nitqində gerçəkləşir. Burada birinci müsahibin dediyi konstruksiyanı ikinci müsahib eyni ilə və ya qismən də- yişdirilmiş şəkildə təkrarlayır. Təsdiqetmə, razılaşma mənası belə təkrarlarda əsas yer tutur: N a r g i l ə. Doğru deyirəm. H ə s ə n z a d ə. Yəqin ki, doğru
(pərişan). İnsanlar üçün… [2. S. 302]; N a r g i l ə. Ax, siz nə yaxşısınız… Mən sizi elə-belə də təsəvvür edirdim… H ə s ə n z a d ə. Siz də yaxşısınız… [2. S. 314]. Dramaturqun əsərlərinin dilində şəraitlə və müəyyən hadisə ilə bağlı silsilə təkrarlara da rast gəlmək olur. Sadıqovla Şahsuvarovun replikalarında qəribədir sözü qəribənin qəribəsidir daxili təkrarını formalaşdırır. Dialoqun gedişinə diqqət yetirək: S a d ı q o v. Qəribədir. Ş a h s u v a r o v. Doğrudan da çox qəribədir… S a d ı q o v. Ürəyim lap darıxdı. Ş a h s u v a r o v (saatına baxaraq). Bu ağacın dalısına çəkil. S a -d ı q o v. İ… i… lap qəribənin qəribəsidir [2. S. 275]. Daxili üzvlü təkrarlara atalar sözləri və məsəllərdə çox rast gəlmək olur ki, İ. Əfəndiyevin personajları da həmin cümlələrdən istifadə etmişdir, məs.: Ş a h s u v a r o v. Elə isə daha şübhə yeri yoxdur. S a d ı q o v. Kor-kor, gör- gör [2. S. 276]. Bu təkrar, görünür, Azərbaycan xalqının ən qədim dövrünü əks etdirir. Həmin fikri Kor kora kor deməsə bağrı çatlar atalar sözü haqqında da demək olar. İ. Əfəndiyevin tədqiqata cəlb edilmiş dramlarının dilində komponentləri ismin müxtəlif hallarında qurulmuş təkrarlara da təsadüf olunur. Məsələn, birinci komponenti adlıq, ikincisi təsirlik halda işlənir: Z a b i t ə. Biz dedik əl Yüklə 0,94 Mb. Dostları ilə paylaş:
|