N ə s I m I a d ı n a d I l ç İ L i k I n s t I t u t u
Yüklə 0,94 Mb. Pdf görüntüsü
|
79
TÜRKOLOGİYA № 2 2011
P E R S O N A L I А ƏLİZADƏ AFİNA CAVAD QIZI (Anadan olmasının 80 illiyi)
Görkəmli alim, filologiya elmləri doktoru Afina Cavad qızı Əlizadə 1930-cu ildə Salyanda anadan olmuşdur. Orta məktəbi bitirdikdən sonra Azərbaycan Pedaqoji İnstitutunun (indiki ADPU) dil və ədəbiyyat fakültəsinə daxil olmuş, 1953-cü ildə oranı bitirmişdir. Filologiya fakültəsini bitirdikdən sonra Azərbaycan SSR EA-nın Nizami adına Ədəbiyyat və Dil İnstitutunda dilçiliyin ən ağır, ən mürəkkəb sahəsi olan dil tarixi şöbəsində əvvəlcə laborant, daha sonra elmi işçi kimi fəaliyyət göstərməyə başladı. Artıq yarım əsrə yaxındır ki, dil- çiliyin aktual problemlərini tədqiq et- məkdədir. Bu müddət ərzində «Azərbaycan dilinin kəmiyyəti kateqoriyası: (XIV–XVII əsrlərin materialları əsasında)» mövzusunda namizədlik dissertasiyasını, 1998-ci ildə isə «XX əsrin əvvəllərində Azərbaycan ədəbi dilinin elmi üslubu» mövzusunda doktorluq dissertasiyasını müdafiə etdi. Əsər Azərbaycan ədəbi dili və elmi üslubunun təşəkkül tarixinə, XX əsrin əvvəllərində elmi üslubun inkişaf meyillərinə, elmi əsərlərin leksik və qrammatik xüsusiyyətlərinə həsr
edilmişdir. Azərbaycan dilçiliyində ilk dəfə olaraq müxtəlif elm sahələrinə (riyaziyyat, tibb,
kimya, tarix,
coğrafiya) dair
tarixən yazılmış əsərlərin dilini araşdıraraq bu üslubda ədəbi
dilin funksional üslublar sistemində yerini, təşəkkül tarixini, elmi üslubun ədəbi
dilin normasına çevrilmək imkanlarını, elmi-fikrin dəqiq və səlis ifadəsi üçün cümlələrin xarakterini və həmin prosesdə elmi əsərlər yazan şəxsiyyətlərin rolunu açıb göstərdi və müəyyən etdi. A. Əlizadə bütün ömrünü xalqın varlıq meyarı olan dilin tarixinin elmi axtarışına sərf etmişdir. «Azərbaycan ədəbi dili tarixi: (sovet dövrü)» (Bakı, 1968), «Azərbaycan dilinin tarixi qrammatikası», «Azərbaycan dilinin tarixi lüğəti», «“Kitabi-Dədə Qorqud” dastanının izahlı lüğəti» (Bakı, 1999),
80
«Füzulinin poetik əsərlərinin izahlı lüğəti» kimi əsərlərin yazılışında fəal iştirak etmişdi. Bundan başqa o, 1997-ci ildən çapa hazırlanmaqda olan üçcildlik böyük həcmli «Azərbaycan dili tarixi» əsərinin də əsas müəlliflərindən biridir. A. Əlizadənin elmi fəaliyyəti dil tarixinin şöbəsinin kollektiv tədqiqatlarında iştirak etməklə məhdudlaşmamışdır. O, dilçiliyin ayrı-ayrı problematik məsələləri ilə bağlı 160-dan artıq elmi məqalənin müəllifidir. Elmi axtarışlarında qatı açılmamış mədəniyyət tariximizin müəyyən əsrlərində yazıya alınmış abidələrinin dilini tədqiq etmişdir. Bu cəhətdən M. Kaşğarinin «Divanü lüğat-it-türk» əsərinin dil haqqında, «Kitabi-Dədə Qorqud toplusu» (Bakı, 1999),
eləcə də
«AMEA-nın Xəbərləri»ndə, «Sovetskaya türkologiya» və «Türkologiya» jurnallarında tədqiqləri elmi dəyəri ilə diqqəti cəlb edir. Belə bir faktı da xüsusi vurğulamaq lazımdır ki, göstərilən abidələr, yalnız türk dilinin və ədəbiyyatının deyil, eləcə də türk tarixinin mədəniyyətinin araşdırılması və öyrənilməsi üçün misilsiz mənbə və sonsuz qaynaq rolunun oynayan əsərlərdir. Bu əsərlərlə bağlı A. Əlizadə bir sıra beynəlxalq, eləcə də respublikamızda ke- çirilən elmi-nəzəri konfranslarda, İ. Nəsimi, M. Füzuli, Mirzə Kazım bəy, Ü. Hacıbəyov, N. Nərimanov və b. dahilərin yaradıcılıqları ilə bağlı toplantılarda maraqlı məruzələrlə çıxış etmişdir. Dil tarixinin yorulmaz tədqiqatçısı olmaqla yanaşı, öz işinin sözün həqiqi mənasında vurğunudur. O, dilimizin qədim abidələri ilə bağlı silsilə məqalələr yazmışdır. Dilçi alim elmi axtarışlarında anadilli yazılı abidələrin tədqiqinə xüsusi yer ayırmaqla yanaşı, orta əsrlər Azərbaycan şair və yazıçılarının əsərlərinə müraciət edərək bu sahədə aktuallıq kəsb edən məsələləri tədqiqat obyektinə çevirmişdir. Füzuliyə həsr etdiyi elmi əsərlərində Azərbaycan bədii dilinin inkişafında və elmi üslubunun formalaşmasında Füzulinin yeni mərhələ açdığını və xüsusi mövqeyi olduğunu, şairin xalqın söz xəzinəsindən ustalıqla istifadə etdiyini qeyd edərək, onun dilində işlənmiş sözlərin leksik-semantik və fo- noloji təhlilini aparmışdır. A. Əlizadə özünə və işinə qarşı hər zaman ciddi və tələbkar alimdir. O, Azərbaycan dilinin tarixinin bu və ya digər problemlərini tədqiq edərkən bununla
əlaqədar isə
ümumtürk kontekstində yanaşan, ən kiçik lüğəvi vahidin araşdırılmasında belə onlarla türkdilli qaynaqları tədqiqata cəlb edərək, əlyazmaları zərgər dəqiqliyi ilə öyrənən, tədqiq edən alimlərimizdəndir. Bir türkoloq, bir dilçi alim kimi türk dillərinin tarixi üçün əvəzsiz xəzinə olan, müasir türk dillərinin inkişaf pro- sesini təhlil etmək, onların keçib gəldiyi yolu düzgün müəyyənləşdirmək üçün elmi əhəiyyətə malik ən mühüm mənbələrdən biri Mahmud Kaşğarinin «Divanü
lüğat-it-türk» əsərinin dilçiliyin müxtəlif aspektlərindən tədqiqata cəlb etmiş və bir sıra dəyərli elmi məqalələr yazmışdır. Yorulmaz tədqiqatçı Azərbaycan dilinin sistemli və əsaslı şəkildə elmi tədqiq edən, XIX əsrin böyük alimi, rus və Avropa şərqşünaslığının görkəmli nü- mayəndələrindən olan ilk azərbaycanlı professor Mirzə Kazım bəyin irsinə alim həssaslığı ilə yanaşaraq, elmi əsərlərində M. Kazım bəyin Azərbaycan dilinin tədqiqindəki xidmətlərini araşdırmış, onun «Türk-tatar dilinin ümumi qram-
Yüklə 0,94 Mb. Dostları ilə paylaş:
|