Nahj ul-farodis

2.2. Qo‘lyozmadagi xato so‘zlarning turkcha nashrdagi tuzatilishi
Aslini olganda qo‘lyozmani yozishda musannif Mahmud Ali Kardariy tomonidan qo‘lyozmadagi tarixiy faktlar, oyat va hadislarning tarjimalari, so‘z qo‘shimchalaridan foydalanish, iqtiboslarni o‘z o‘rnida qo‘yish kabi kamchiliklarga yo‘l qo‘ymasdan to‘g‘ri ta’lif qilingan bo‘lishi mumkun, ba’zi kamchiliklar kotib Muhammad ibn Xusraf al-Xorazmiy tarafidan qo‘yilgan bo‘lishi ehtimoli ham bor. Qaysi holat bo‘lganda ham nashrga tayyorlovchi, turkolog olim Janos Eskman tomonidan xato o‘rinlari mohirona tuzatilgan. Bu uning diniy va dunyoviy ilmlar xususan Quroni Karim, Hadis, Islom tarixi, Arab tili, Lug‘at va boshqa ilmlarni chuqur bilganligidan dalolat beradi. Shundan kelib chiqib qo‘lyozmadagi ellikka yaqin xatolarni quydagi holatda isloh qilgani kuzatiladi.
Nabiy alayhissalomning hayotlari bilan bog‘liq bo‘lgan qo‘lyozmadagi xatolarining noshir tarafidan tuzatilishi. Bu xatoliklar Payg‘aybarimiz alayhis-salomning oilalari va hayotlaridagi voqealarga tegishli.
Janos Eskman tilni yaxshi bilgan olim sifatida ham ko‘zga tashlanadi. U musannif yoki kotib tarafidan xató yozilgan va ma’noga ta’sir qiladigan qo‘shimchalarni ham o‘z o‘rnida qo‘llagan.
Quyida shu xatolarni isloh qilingan o‘rinlarni misollar bilan ko‘rib chiqsak. Qo‘lyozmadagi birinchi bobning birinchi faslida Payg‘aybarimiz alayhissalomning oilalari haqidagi ma’lumotga ko‘ra, Nabiy alayhissalomning Moriya va Rayhona ismli joriyalari bo‘lganligi qayd etiladi. Tarixiy ma’lumotlarga ko‘ra, Payg‘ambarimiz alayhissalom Moriya onamizdan Ibrohim ismli o‘g‘il ko‘rganlar. Rayhona joriyalari haqida esa qo‘lyozmada quyidagi matn keladi:
( Matn 6) ² “….بيري ريحانة اردي اندين اوغول قيز بولدي ….”
(Biri Rayhona erdi andin o‘g‘il qiz bo‘ldi)
Qo‘lyozmada Rayhona ismli joriyalaridan ham o‘g‘il qiz farzandlari bo‘lgan degan ma’no chiqadi, lekin bu joriyalaridan farzand ko‘rmaganlar. Noshir turkcha nashrda bu jumlalarni shunday keltiradi: “Taqı eki quması bar erdi. Biri Mâriyye atlığ, andın İbrâhîm atlığ oğul boldı taqı nâresîde hâlmda vefâtı boldı. Taqı biri Reyhân erdi, andın oğul qız bol[ma]dı. Ne kim oğul qız boldı, cümle Hadîca hatundin boldı razhâ³ örigin hatunlardın bolmadı”. (Nash 4 b)⁴ Bu joriyalaridan farzandlari bo‘lmaganini noshir [ma] qo‘shimchasini qo‘shish bilan qo‘lyozmadagi xatoni tuzatyapti. Uchinchi faslda islomni avvalida Makkada islomni qabul qilgan musulmonlarni turli xil azoblar bilan azoblagan. Habbon ibn Arat roziyallohu anhudan rivoyat qilingan hadisda u zot Payg‘ambarimiz (s.a.v.) dan Allohdan musulmonlarga nusrat so‘rab duo qilmaysizmu degan mazmundagi rivoyatni qo‘lyozmada musannif quyidagicha keltiradi:
“… هيح بيزلآركا امان بيرمازلار تيدي (Matn 10 b.) ”
(hech bizlarga amon bermazlar tedi)
Noshir buni: “Habbâb ibnü’l-Aratt atlığ şahabâ aytur razhu: Peyğâmbar 'ar Ka'be köligesinde tüşep olturup turur erdi kim keldim. Selâm qıldım erse, Peyğâmbar 'as taqı cevâb yarlıqadı. Men aydım: Yâ Resülallâh, bizke nuşrat bermez-mü-sen, bizke Tarigrıdm emân qolmaz-mu-sen? Neçeke teği bu kâfirlar zahmatını, meşaqqatlarını körer-biz? Qayu yerde namâz qılğanımıznı körseler, ururlar, sökerler, heç bizlerke emân ber- mezler tedi[m] erse, Peyğâmbar 'as aydı: Yâ Habbâb, ozaqı peyğâmbar- larnırig ümmetlerini kâfirlar biçkü birle ekki pârâ qılur erdiler. Ol ümmetler şabr qılur erdiler, dinleridin qaytmaz erdiler. Taqı ba'zılarını temür tarğaq birle etlerini tarar erdiler sürigükleringe tegi, taqı anlar dinleridin qaytmaz erdiler. Vallâhi menim dinim işi andağ tamâm bolğay kim Şan'â atlığ yerdin Hazramavt atlığ yerke tegi yalğuz atlığ barğay, heç kimersedin qorqmağay, meğer Tarigrıdin qorqğay; taqı qoyluğ kişi börüdin qorqğay. Ey ümmetlerim, sizler ta'cll qılur-siz tedi” (Nash 8 b) deb, [m] shaxs son qo‘shimchasi bilan jumlani ikkinchi shaxs tarafidan emas balki, birinchi shaxs ya’ni, Habbon ibn Arat roziyallohu anhu tarafidan aytilganini ifodalab beradi. Yana shu faslda Ibnu Mas’ud (r.a) dan rivoyat qilingan hadisda Badr g‘azotida Payg‘ambarimiz (s.a.v.) ga Alloh Nusrat berib kofirlarni yengib ularni sudrab bir eski tashlaganlarini musannif qo‘lyozmada quyidagi matnni keltiradi:
“…اداق لاري دين سوراب بير اسكي قودوغ قا كيميشتي لار (Matn 13 b.) ”