NaġLƏ VƏLĠxanli
Yüklə 1,28 Mb. Pdf görüntüsü
|
32 Ģəhərlərinə həsr etdiyimiz bölmədə daha ətraflı danıĢmağımız məqsədəuyğun olardı). Ərəblərin sərhədləri möhkəmləndirmək cəhdləri Ģimaldan olan axının qarĢısını ala bilmədi. Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, CavanĢirin dövründə onun çevik siyasəti nəticəsində az-çox ram edilmiĢ xəzərlər, o, öldürüləndən sonra, yenidən baĢ qaldırdılar. Artıq VII əsrin 80-90-cı illərində xəzərlərin Cənubi Qafqazdakı mövqeləri heç də ərəblərinkindən zəif deyildi. 691-ci ildə xəlifə Əbdülməlikin (685 – 705) qoĢunlarının Ģiəlik mərkəzi Kufəni ələ keçirməsi ilə Xilafətdə hələ VII əsrin 50-ci illərindən baĢlayan, Osman və Əli kimi xəlifələrin qətlinə gətirib çıxaran qanlı hərc-mərclik sona yetdi. Məhəmməd peyğəmbərin əmisi oğlu və kürəkəni Əli ilə zəngin Əməvi nəslindən olan Müaviyə arasında baĢlayan hakimiyyət davası nəticəsində yaranmıĢ bu uzun ixtilaf, nəhayət ki, Əməvilərin öz rəqiblərini məhv etməsi, əliçilərin (ələvilərin) əsas istinadgahı olan Ġraqın tabe edilməsi və beləliklə də, Əməvilər hakimiyyətinin bütün Xilafət ərazisində bərqərar olması ilə baĢa çatdı. Mərkəzdəki vəziyyətin sabitləĢməsi və hakimiyyətin möhkəmlənməsi üçün xəlifə Əbdülməlikin maliyyəni nizama salan, idarə sistemini təkmilləĢdirən iqtisadi və inzibati islahatları da az rol oynamadı. Nəticədə, Bizans və Cənubi Qafqaz cəbhələrində müvəffəqiyyətli əməliyyatlar aparılması üçün obyektiv Ģərait yarandı. VIII əsrin əvvəllərində Xilafət ən qüdrətli dövrünü keçirirdi. Onun əsas rəqiblərindən biri olan Bizans mövsud hərbi-siyasi vəziyyətlə əlaqədar özünün Qafqazdakı mövqelərini əldən vermiĢdi. Azərbaycan kimi mühüm strateji bazada möhkəmlənmək üçün ərəblərə yalnız onları dəfələrlə ağır vəziyyətə salan xəzərlər üzərində qələbə lazım idi. Bu iĢdə xəlifə Əbdülməlikin 693-cü ildən Azərbaycan, Ərminiyə və əl-Cəzirənin caniĢini təyin etdiyi qardaĢı Məhəmməd ibn Mərvan xüsusi fəaliyyət göstərdi. Onun VIII əsrin əvvəllərində tabeliyində olan Cənubi Qafqaz ərazisində apardığı zor siyasəti ərəblərin bu ərazidə mövqeyini daha da möhkəmlətdi, xəzərlərə qarĢı yürüĢə çıxmaq imkanı yaratdı. 707/708-ci ildə Məhəmməd ibn Mərvanın qardaĢı oğlu, o zaman hakimiyyət baĢında olan xəlifə I Validin (705-715) qardaĢı Məsləmə ibn Əbdülməlik Bizansda apardığı müvəffəqiyyətli döyüĢlərdən sonra Dərbəndi ələ keçirmiĢ xəzərlərin üzərinə göndərildi. Özgə torpağında iki özgə xalqın arasında əsrin axırınadək davam edən qanlı müharibələr silsiləsi belə baĢlandı. Ərəb tarixçilərinin (əl-Kufi, ət-Təbəri, Ġbn əl-Əsir və b.) məlumatına görə bu müharibələrin ilkin çağında – 707 – 717-ci illərdə əsas hədəf olan Dərbənd dəfələrlə əldən-ələ düĢdü. 717-ci ildə xəlifə II Ömərin (717 – 720) hakimiyyəti dövründə ilk böyük həmlə ilə Azərbaycan hüdudlarına soxulan xəzərlər ərəblərin əks-hücumlarına məruz qaldılar. 721-722-ci ildə qıpçaq və baĢqa türk tayfaları ilə birləĢmiĢ 30 minlik xəzər qoĢunu yeni həmlə ilə Azərbaycana hücum etdisə sə, yenə də ərəblər tərəfindən basıldı. Dərbəndi ələ keçirən Azərbaycan və Ərminiyənin yeni caniĢini əl-Cərrah ibn Abdullah əl- 33 Həkəmi Ģimala – xəzərlərin Ģəhər və qalalarına hücum edib onları iĢğal etdi, əsir tutduğu xəzərləri Qəbələ ətrafına köçürtdü. VIII əsrin 20-ci illərinin sonu qarĢılıqlı hücumlar Ģəraitində keçdi. 730/731- ci ildə xəzərlər və baĢqa türk tayfaları xaqanın oğlunun baĢçılığı ilə 300 minlik qoĢunla Dərbənd, Dəryal və baĢqa keçidlərdən Azərbaycan ərazisinə soxulub yolları üstündə olan Ģəhər və kəndləri yandırıb, qarət edə-edə ərəb qoĢunlarının yerləĢdiyi Ərdəbilə yaxınlaĢdılar. Savalan yaxınlığındakı qanlı vuruĢda ərəblər məğlub edildilər; qısa bir müddətdə Azərbaycanın, Arranın və Ərminiyənin bir çox Ģəhər və kəndlərini ələ keçirən xəzərlər orta əsr salnaməçisinin yazdığına görə “öldürməyə, qarət etməyə, yandırmağa və zorakılığa” baĢladılar. Xilafət üçün yaranmıĢ bu təhlükə bütün qüvvələri səfərbərliyə almağa, xəlifəni xəzərlərə qarĢı yeni ordu yaratmağa məcbur etdi. Ərəb qoĢunlarının yeni baĢçısı Səid əl-HəraĢi “müqəddəs” müharibədə iĢtirak etmək istəyən bütün könüllüləri öz ordusuna dəvət etdi. Böyük bir qüvvə ilə əl-Cəzirədən keçən Səid Xilatı, Bərdəni, Beyləqanı, Varsanı, Ərdəbili və onlarla baĢqa Ģəhər və qalaları xəzərlərdən təmizləməyə müvəffəq oldu. Həmin il (731) yenidən Azərbaycan və Ərminiyənin hakimi təyin olunmuĢ Məsləmə ərəblərə tabe olmaq istəməyən ġabranı, xəzərlərin yerləĢdiyi Dərbəndi və b. yerləri yenidən iĢğal etdi, sonra isə xəzərlərin Bələncər, Bəbəndər və Səməndər Ģəhərlərinədək irəlilədi. Dərbənd sərhəd vilayətində ərəblərin mövqeyini daha da möhkəmlətmək məqsədilə Məsləmə Dərbəndi dörd qismə (sektora) bölüb, bunların hər birində DəməĢqdən, Himsdən, eləcə də Fələstin, ġam və əl-Cəzirənin baĢqa yerlərindən olan iyirmi dörd min ərəb döyüĢçüsü yerləĢdirdi. Məsləmənin tapĢırığı ilə möhkəmləndirilmiĢ, silah və ərzaqla təchiz edilmiĢ Dərbənddə müsəlman icmasının baĢçısı Mərvan ibn Məhəmməd təyin olunur, 732/733-cü ildə Azərbaycan, Ərminiyə və əl-Cəzirənin amili vəzifəsi də ona tapĢırılır. Məsləmə özü isə, görünür növbəti hesabat üçün DəməĢqə, xəlifə sarayına yollanır. Əl-Kufinin məlumatına görə, Məsləmənin getməsindən xəbər tutan xəzərlər yenidən Dərbənddən Ģimaldakı torpaqlarına qayıdırlar. Mərvan 40 minlik qoĢunla Dərbənddən Bələncərə hücum edib böyük qənimətlə geri qayıdır və qıĢın sonunadək Dərbənddə qalır. BaĢ verən hadisələrin daha ətraflı Ģərhçisi olan əl-Kufi xəzərlərə qarĢı yaz əməliyyatını Mərvanın deyil, bu vəzifədə onu əvəz edən Səid əl-HəraĢinin baĢlaması haqqında məlumat verir. BaĢqa mənbələrdə təsdiq olunmayan bu məlumat ziddiyyətli də olsa, bir fakt kimi nəzərə alınmalıdır. Əl-Kufiyə görə, Ģamdan Dərbəndə gələn Səid xəzərlərin üzərinə elə tez-tez hücum edirdi ki, “atının yəhəri heç vaxt quru olmurdu”. Lakin görmə qabiliyyətinin pozulması onun istefa xahiĢilə xəlifəyə müraciət etməsinə səbəb olur. Mərvan isə yenidən əvvəlki vəzifəsinə qaytarılır. Xəzərlərlə qalibiyyətli müharibə aparmaq üçün arxa cəbhənin möhkəmliyinin vacib olduğunu dərk edən Mərvan Cənubi Qafqazın onun Yüklə 1,28 Mb. Dostları ilə paylaş:
|