NaġLƏ VƏLĠxanli
Yüklə 1,28 Mb. Pdf görüntüsü
|
90 Maraqlı burasıdır ki, baĢqa bir IX əsr müəllifi Qudama həmin yolun təsvirini verərkən, XuĢĢun mövqeyində Xan Babək (hərfən: Babək karvansarası) deyilən yerin adını çəkir. Babək və xürrəmilərin qızğın fəaliyyət göstərdiyi ərazidə adları çəkilən bu iki məntəqə eyni yerin müxtəlif adları da ola bilər. IX əsrdə sərkərdə əl-AfĢinin yenidən möhkəmləndirdiyi və Babəkə qarĢı mübarizə bazasına çevirdiyi Bərzənd Ģəhəri ərazisində Bərdə yoluna daha iki yol – cənub-qərbə, Muğana və qərbə, Babəkin istinadgahı Bəzz qalasına gedən yollar birləĢirdi. Xürrəmilərə qarĢı mübarizə dövründə Bərzənddən Bəzzə aparan cəmi yeddi fərsəxlik ağır dağ yolu strateji cəhətdən ən mühüm obyekt idi. IX əsr müəllifləri Ġbn Xordadbeh, ət-Təbəri və əl-Yəqubi ərəblərin bu yolda qazdırdıqları üç səngər haqqında maraqlı məlumat verirlər: Bərzəndin iki fərsəxliyində yerləĢmiĢ Sadarasb yaxınlığında “Bərzənd xəndəyi” adlanan birinci səngər, onun iki fərsəxliyində ZəhrqaĢ və ya yaxınlığındakı kəndin və çayın adı ilə Kalan-rud adlanan ikinci səngər, onun iki, Bəzz qalasının isə bir fərsəxliyindən axan Dav (və ya Rud) ər-Rud çayı yanındakı üçüncü səngər * . ġimali Azərbaycan ərazisindən keçən ticarət-karvan yolları Arranın paytaxtı Bərdədə qovuĢur, Xilafətin Qafqazdakı bu inzibati-idarə mərkəzini məhəlli mərkəzlər – Tiflis, Dəbil, Ərdəbil və onlar vasitəsilə Ģərq və Ģimal ölkələri ilə birləĢdirirdi. Bu yollar haqqında bir çox araĢdırmalar (N. A. Karaulov, Y. A. Manandyan, Z. M. Bünyadov və b.) olsa da həmin marĢrutlarda yerləĢən bəzi yaĢayıĢ məntəqələri indiyədək dəqiqləĢdirilməyib. Yuxarıda haqqında danıĢdığımız Bərdə yolu vasitəsilə Ərdəbildən çıxıb Azərbaycanın sərhəd Ģəhəri Varsana yetiĢən yolçular, Araz çayını keçərək Varsanın üç fərsəxliyində (təqribən 18 km) yerləĢən, mənbələrdə Dərman (və ya Kumam) adlandırılan yaĢayıĢ yerinə, oradan 9 fərsəxlikdə yerləĢən Ģimal Beyləqanına gəlir və nəhayət, Beyləqandan 14 fərsəx aralıda yerləĢən Bərdəyə çatırdılar. IX əsrin ortalarında Bərdə yolundan istifadə edən ərəb səyyahları Bərdədən Varsana gedən yol boyu səkkiz, oradan Ərdəbilə qədər olan yolda isə on bir poçt- gömrük məntəqəsinin yerləĢdiyini bildirirdilər. X əsr səyyahları isə Varsandan Beyləqana gəlmək üçün görünür, bir qədər baĢqa, daha qısa (təqribən 3 – 5 fərsəx az) yoldan istifadə edir, həm də Dərmana (Kumama) girmədən birbaĢa Beyləqana gedirdilər. Bundan baĢqa, erkən coğrafiyaĢünaslardan fərqli olaraq, onlar Beyləqan – Bərdə yolunun ortasında yerləĢən Yunan (Muyan?) Ģəhərinin də adını çəkirdilər. Adı və yeri hələ də dəqiqləĢdirilməmiĢ bu Ģəhər və bəlkə də böyük kənd haqqında mənbələr bir elə ətraflı məlumat vermirlər. Əl-Bəlazuri, son Əməvilər dövründə (VIII əsrin 40 – 50-ci illəri) Mərvam ibn Məhəmmədin Azərbaycan və * Yeri gəlmiĢkən qeyd edək ki, akademik Ziya Bünyadovun Bəzz qalasının yerini müəyyənləĢdirmək üçün gətirdiyi ən mühüm dəlillərdən biri məhz həmin səngərlərin yerini dəqiqləĢdirmək nəticəsində yaranmıĢdı. 91 Ərminiyənin caniĢini olduğu vaxt, Ərdəbil, Bacarvan, Varsan, Beyləqan və baĢqa yerlərdə Xilafət üsul-idarəsinə qarĢı yerli əhalini ayağa qaldıran Sabit ibn Nuaymi əl-Cuzaminin qiyamçılarla birlikdə Yunana gəliĢi haqqında xəbər verir. X əsr coğrafiyaĢünasları (əl-Ġstəxri, Ġbn Havqəl) bu yerin Bərdə ilə Beyləqan arasında, hər birindən 7 fərsəxlik məsafədə yerləĢdiyini bildirirlər (eyni məlumat XIII əsr müəllifi Yaqutda da təkrar olunur). Əl-Müqəddəsi isə Bərdədən istər Yunana, istər Bərdicə, istər Kalkatusa (Moisey Kalankatlının kəndinin ərəb mənbələrində adı), istərsə də Cənzəyə - Gəncəyə bir mərhələ yol olduğunu göstərir. Yeri gəlmiĢkən qeyd edək ki, ərəb mənbələrində iĢlədilən uzunluq ölçülərindən biri olan “mərhələ” bizim araĢdırmalarımıza görə 7- 10 fərsəx, yəni təqribən 42 – 60 km, bir günlük yol 25 mil və ya 50 kilometrdir. Azərbaycanın antik dövr tədqiqatçısı Z. Ġ. Yampolski ərəb mənbələrində adı çəkilən Yunan Ģəhərini Strabonda xatırlanan Albaniyanın Ayniana Ģəhəri ilə eyniləĢdirir. Arxeoloji baxımdan hələ də öyrənilməmiĢ bu Ģəhər onun fikrincə, vaxtilə burada məskunlaĢmıĢ yunan köçkünlərinə görə Yunan adlandırılmıĢdır. Arranın mühüm qovĢaqlarından biri də Bərdəni Bab əl-Əbvab – Dərbənd ilə birləĢdirirdi. Bərdədən çıxan yolçular bu yolu baĢa vuranacan on beĢ poçt-gömrük məntəqəsindən keçməli olurdular. Bərdədən sonra onlar Bərdic və ya Bərzəncdə əylənir, sonra Kür çayını keçərək ġamaxıya doğru gedir, sonra ġərvan (ġirvan), əl- Abxaz Ģəhərlərini keçərək Samur körpüsünə çatır, onu da adlayaraq Dərbəndə yetiĢirdilər. Bir qədər qəribə də olsa məhz bu, zahirən, məĢhur yolda bizə məlum olanlar yalnız Bərdə, ġamaxı və Dərbənddir. Adları çəkilən qalan yerlər – Bərdic, Bərzənc, ġirvan və əl-Abxazın nə yerləri, nə də adları hələ də qəti müəyyənləĢməyib. Yenə də, dar məqamda dadımıza çatan mənbələrə müraciət edək. X əsrdə Arranda olmuĢ ərəb səyyahları Bərdicin adını ölkənin kiçik, abad Ģəhərləri sırasında çəkirlər. Bu Ģəhəri Bərdənin 18 fərsəxliyində yerləĢdirən Ġbn Havqəl onu “Kür üstündə mühüm ticarət Ģəhəri” adlandırır. Əl-Ġstəxri ilə Dərbənd yolunda Bərdədən sonra ilk böyük dayanacaq kimi Bərzəncin adını çəkir və yolçuların Kür çayını məhz bu yerdə keçdiklərini bildirir. Buna görə də bəzi tədqiqatçılar Bərdiclə Bərzənci eyniləĢdirirlər. Maraqlı burasıdır ki, qismən adların oxĢarlığından doğan bu dolaĢıqlıq ərəb müəlliflərinin bu yerlər haqqında məlumatında da özünü göstərir. Hətta bir-birinə oxĢayan Bərzənd, Bərzənc, Bərzə, Bərdic və b. haqqında məlumat verən Yaqut əl-Həməvi (məs. Bərzənd haqqında olan məlumatında) adların oxĢarlığından doğan Ģübhələrini gizlətmir. Bununla belə, mənbələrin diqqətlə araĢdırılması, hər halda, müəyyən nəticə çıxarmağa imkan verir. Bərdic Ģəhəri, Yaqutun məlumatına görə, Bərdənin 14 fərsəxliyində, Kürün suları ilə əhatə olunmuĢ bir yerdə (görünür, Kürün əyintili yerlərindən birində) yerləĢmiĢdi. Yaqut bu Ģəhərdən çıxmıĢ və Xilafətdə yaxĢı tanınan, 301/913-914-cü Yüklə 1,28 Mb. Dostları ilə paylaş:
|