Naxçıvan Muxtar Respublikası

 
76
 
Ərazilərimizin yeraltı sərvətləri xəzinə, üstü isə canlı təbiət muzeyidir. 
Akademik Həsən Əliyev. 
 
Heyvanat aləmi 
 
Naxçıvan Muxtar Respublikasında yaşayan 350 növ onurğalı heyvanlardan yalnız 45 növü, Naxçıvan 
MR Ekalogiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyi tərəfindən öyrənilərək, adları “Qırmızı kitab”a düşmüşdür. 18 
növ nadir heyvan, quş və suda-quruda yaşayanların təsnifatı aşağıdakı kimidir; 
 
1) Bəbir (qaplan)-(Felis Pardus) Pişikkimilər fəsiləsindən olan vəhşi yırtıcı heyvan, əsasən Culfa 
rayonu ərazilərində Araz boyu qayalıqlarda yaşayaraq dovşan, kəklik və dağ keçisi ilə qidalanır. Dişiləri 
iki bala doğur. Uzunluğu 160 sm. (quyruğu 95 sm.), ağırlığı 75 kq-dır. 
 
2) Canavar-(Canis lupus) İtlər fəsiləsindən vəhşi yırtıcı heyvan əsasən Şahbuz, Culfa və Ordubad 
rayonlarındakı kolluqlarda yaşayır. Ovladığı heyvanlar xəstə qoyunla keçilər, təsadüfən isə dovşanlardır. 
Dişi canavarların ildə iki-üç balası doğulur. Uzunluğu 105-150 sm, ağırlığı 50-60 kq-dır. Sürü ilə gəzirlər, 
dişiləri 5 bala doğur. 
 
3) Qonur ayı-(Ursus arctos) Yırtıcı  məməli  əyripəncə tüklü heyvan Şahbuz rayonundakı Biçənək 
meşə-kolluqlarında yaşayır. Qüvvətli heyvan, meşədəki gilə-meyvələr və müxtəlif otlarla qidalanır. Dişi 
ayı üç ildən bir bala doğur. Uzunluğu 2-3 metr, ağırlığı 300-500 kq. olur. 50 il yaşayan qonur ayılar qış 
yuxusuna getmirlər. 
 
4) Meşə (çöl) donuzu-(Sus scrofa) Qaban fəsiləsindən cüt dırnaq məməli heyvan əsasən  Şahbuz 
rayonundakı Biçənək kəndindəki meşə-kolluqlarda yaşayır. Ağac meyvələri və müxtəlif otlarla 
(kökümsov bitkilərlə) qidalanır. Dişiləri 8-10 zolaqlı bala doğur. Sürü ilə yaşayaraq gecələr gəzirlər. 
Uzunluğu 2 metr, ağırlığı 300 kq-dək olur. 
 
5) Vaşaq-(Felis lynx) Pişikkimilər fəsiləsindən olan məməli heyvandır. Ev heyvanlarından toyuq-
cücə, ördək-qaz və s. ilə qidalanır.  Əsasən  Şərur,  Şahbuz, Ordubad, Culfa rayonlarındakı düzənlik və 
kolluq ərazilərdə yayılmışlar. Dişi vaşaq iki bala doğaraq, ova yalnız gecələr çıxar. Uzunluğu 80-100 sm, 
(quyruğu 20 sm) ağırlığı 10-19 kq-dır. Kürən və ya xallı vaşağın qulaqlarında uzun tükləri olur. 
 
6) Dovşan-(Leporidae luropalus) Vəhşi dovşanlar əsasən Muxtar Respublikanın büyün rayonlarında 
olsada, Arazboyu yasaqlıqda daha çox yayılmışdır. Qış aylarında yumuşaq tüklərinin rəngi boz-sarı  və 
sarı-ağ  rəngədək dəyişilir.  Əkin yerlərindəki kökümsov və bostan-tərəvəz bitkiləri ilə qidalanır. Ana 
dovşanlar ildə iki-üç dəfə 6-10 bala doğurlar.  Əsasən axşam və  səhərlər yem üçün torpaq altındakı 
yuvasından çıxırlar. 
 
7) Dağ keçisi-(Capra aegagrus) Buynuzlular fəsiləsindən cüt dırnaqlı heyvanlar Şahbuz, Ordubad və 
Culfa rayonlarındakı sıldırım qayalıqlarda yaşayırlar. Qış aylarında qayalıqlardan yamaclara yenib bəzən 
gecələr payızlıq əkilmiş taxıl zəmilərinədək gəlib otlayırlar. Dişi keçi (buna “ov” da deyirlər) ildə əkiz 
bala doğur. Erkəklərinin uzunluğu 1,5 metr (buynuzu 1,2 m.), ağırlığı 80 kq-dək olur. 
 
8) Qıssaquyruq çöl pişiyi-(Felis silvestris) Pişikkimilər fəsiləsindən olan vəhşi yırtıcı heyvan əsasən 
Muxtar Respublikanın Arazboyu yasaqlıq və qamışlıqda yayılmışdır. Qıssaquyruq vəhşi pişik ərazidəki 
kiçik gəmircilərlə qidalanır.Yuvaları yer altında olaraq, ova axşam və gecələr çıxır. Dişiləri ildə 2-4 bala 
doğur. Xəzi qiymətlidir, yanlarında və qıssa quyruğunda qara xətləri vardır. 
 
9) Kərkəs (Leş qartalı)-(Cal haritdae) Əsasən yırtıcı quşlar Muxtar Respublikanın Ordubad, Culfa 
və  Şahbuz rayonlarındakı uçurumlarda, o cümlədən də uca ağac və tikililərdə yuva qurub yaşayırlar. 
Kərkəslər axşamüstü ova çıxıb leşlərlə (ölü heyvanlarla) qidalanır. Onlar təbii sanitarlardır. Yuvalarında 
üç ədəd yumurtadan bala çıxanda birini tullayıb, ikisini saxlayarlar. Bədəninin uzunluğu 160 sm-dək olur. 
 

---

 
77
10) Berkut (qartal)-(Aquila chrysaetus) Qırğılar fəsiləsindən olan vəhşi yırtıcı quşlar Muxtar 
Respublikanın bütün rayonlarında yayılaraq əsasən dağ və düzənliklərdə quş və gəmiricilərlə qidalanırlar. 
Yuvalarını hündür qayalıqlarda qurub iki yumurtadan bala çıxarır. Qış aylarında çətinliklər çəkərək yem 
dalınca dağ kəndlərinə də, uçurlar. Boyunun hündürlüyü 95 sm, qanadları açılmış halda 2 metr olur. 
 
11) Xəzər uları-(Tetraogallus) Qırqovullar fəsiləsindən olan fır kəklikdir. Balıqla qidalanan yırtıcı 
su quşları əsasən Araz çayı sahillərindəki çəmənliklərdəki torpaqda yuva qurub, 4-6 yumurtadan ətcə bala 
çıxarır. Xəzər ularının düşmənləri tülkü və çaqqallardır. Qış aylarında yüksək dağlara uçub köçürlər. 
Bədəninin uzunluğu 50-70 sm-ə çatır. Xoruzları 3 kq. olaraq qıssa mahmızları vardır. 
 
12) Kəklik-(Alectoris kakelik) Qırqovulkimilər fəsiləsindən olan toyuq-quşdur. Ayaqları “xınalı” 
quşlara Muxtar Respublikanın Ordubad, Culfa və Şahbuz rayonlarındakı dağ ətəyi çəmən və kolluqlarda 
rast gəlmək olar. Kəklik yuvalarındakı 9-12 yumurtadan iyun-iyul aylarında zolaqlı-sarı cücələr 
çıxardaraq özü ilə bərabər yem axtarar. Qartal, quzğun və tülkülər kəkliklərin düşmənidir. Onlar iri quş 
olsalar da uçmağa qadir deyillər. Qış aylarında yemdən çətinlik çəkən kəkliklər, yamaclara enməklə 
təhlükə ilə rastlaşdıqda başlarını qar və kolluqlarda gizlədərlər. Bədənin uzunluğu 30-35 sm, ağırlığı 350-
700 q-dır. 
 
13) Tirəndaz (Oxlu kirpi)- (Hystricidae) Gəmiricilər dəstəsindən olan məməli heyvan fəsiləsinin 
vətəni Afrika olaraq sonradan Cənubi və Ön Asiyada (Qafqazda) da yayılmışdır. 
Azərbaycanda yeganə növü olan Hindistan oxlu kirpisi (Hystrix leucura), Talış və Kiçik Qafqazda 
(Naxçıvan MR-ın Culfa və Ordubad rayonlarındakı dağlıq ərazilərdə) yaşayır. 
Oxlu kirpinin bədəninin uzunluğu 38-71 sm, çəkisi isə 27 kq-dək olur. Heyvanın dərisinin üst hissəsi 
bərk sümükləşmiş uzun iynələrlə, quyruğunun uc hissəsi isə kiçik iynəciklərlə örtülüdür. 
Kirpilər adətən gecələr ov və yem dalınca yuvasından çıxar, kolluqlardakı quş yumurtaları və bostan 
bitkiləri ilə qidalanır. 
Kirpinin yuvası uzunsov, 18 metrdən artıq olaraq labrintvaridir. Otyeyən oxlu dişi kirpilər ildə iki 
dəfə 4 diri bala doğur. Oxlu kirpi Muxtar Respublika ərazilərində nadir heyvan olsa da, brakonyerlər 
tərəfindən ovlanaraq ildən-ilə sayı azalır. 
Xalq təbabətində oxlu kirpinin yağından revmatik, radikulit və  vərəm xəstəliklərinə qarşı istifadə 
olunur. 
 
14) Qara əqrəb-(Buthus nigrum) Hörümçəkkimilər sinfinin onurğasız heyvan dəstəsindəndir. 
Qara  əqrəbin uzunluğu 18 sm-dək olur. Adi əqrəblər (Skorpionida) qonur-sarı, qırmızı-qəhvəyi və 
qırmızı-qonur rəngində olur. 
Heyvanların bədənləri əsasən baş-döş və iki hissəli buğumlu qırıncıqları vardır. Quyruğunun axırıncı 
buğumunda zəhərli vəz vardır ki, onlar özlərini “düşmənindən” mühafizə edirlər. 
Əqrəbin baş-döş hissəsində gözləri ilə ayaqları (ətrafları) olur. Həşərat-heyvanlar əsasən gecələr ova 
çıxaraq, yırtıcı həyat tərzi keçirir. 
Əqrəblər hörümçək, mığmığa, milçək və  xırda həşəratlarla qidalanır. Heyvanların dişiləri diri bala 
doğar, cəld tullanma və qaçma qabilliyətinə malikdir. 
Azərbaycanda  əqrəblərin 3 növü (Buthus crassicanda), Naxçıvan Muxtar Respublikasında 
yayılmışdır. Bundan başqa (Buthus eupeus) və (Buthus cancasicus) növləri də vardır. 
Muxtar Respublikanın Culfa, Babək, Kəngərli və  Şərur rayonları  ərazilərindəki köhnə 
qəbirstanlıqlarda qara zəhərli (Buthus nigrum) növünə rast gəlinir ki, həmin nadir həşərat-heyvanların 
nəsli kəsilmək üzrədir. 
Qara əqrəbin sancması nəticəsində heyvan və insanlar zəhərlənərək ölə bilər. Haliyyədə ilan zəhəri 
kimi qara əqrəb zəhəri də tədarük edilərək tibb sənayesinə istifadəyə verilir. 
Neçə illərdir ki, Abşeron rayonundakı Şahdili burnundakı xüsusi laboratoriyada (serpantarilərdə) ilan 
və qara əqrəblər saxlanılaraq, zəhər emal olunur. 
 
15) Xallı  qızıl balıq (forel)- (Salmo fario) Qızılbalıqlar növündən olan “sümüksüz” adlanan xallı 
qızıl balıqlar Ordubad rayonundakı Gilan və Süzgün çaylarıda, Culfa rayonundakı  Əlincə çayın 
mənbəyində yayılmışdır. Soyuğa davamlı çay balıqları, qış aylarında daha çox gözə çarpırlar. Onlar 
qırmızı xalları ilə şəffaf sularda digər balıqlardan fərqlənirlər. Uzunluğu 25-30 sm, ağırlığı 600 q.-a çatan 

---