Naxçıvan Muxtar Respublikası

 
67
“Acı dərmanın şəfası şirin olar.” 
 (Atalar sözü). 
Zəhərli bitkilər 
 
Zəhərli bitkilər- tərkiblərində (gövdə, yarpaq, çiçək və s.) zəhərləyici maddələr olan bitkilərdir. Bu 
cür bitkilər göbələklər, qıjılar, çılpaqtoxumlu və örtülütoxumlulardır. 
Bitkilərin zəhəri insan və heyvan orqanizmi üçün təhlükəlidir. 
Azərbaycanda (o cümlədən də Muxtar Respublikada) otlaq sahələrdə 300-dən artıq zəhərli bitki 
növləri yayılmışdır ki, onlardan güclü təsirli, zəhərli bitkilər aşağıdakılardır; 
1) İtboğan (Colchicum antumnale) 
2) Xaş-xaş (Papaver somniferum) 
3) Qaymaqçiçəyi (Ranunculusacer) 
4) Çöl qərənfili (Agrostemma Githago) 
5) Canavar gözü (Daphne mezereum) 
6) Küstüşam (Bryonia dioica) 
7) Bat-bat (Hgoscyamus niger) 
8) Qaraçöhrə (Taxus baccata) 
9) Dəlibənd (Datura stramonium) 
10) Kəpənək çiçək (Aconitum napellus) 
 
Muxtar Respublika ərazilərində  zəif təsirli zəhərli bitkilər də, vardır ki, onlar  öldürgən, acılıq, 
qatırquyruğu, kəkrə, çobanyastığı, cil, acı yonca, qızıl sarmaşıq (küc), yapışqan otu, mahmız çiçək, 
ayı döşəyi, süddüyən, acı biyan, süsən, lalə, üzərlik, birə otu, qaytarma, asırqal, həlməd, 
dəmirtikan, xaçgülü, ardıc, sarı kol, kərməşov, şümşad və.s göstərmək olar. 
 
Göbələklər- (Mycetes və ya Fungi)- İbtidai bitkilər qurupuna məxsus olaraq, xlorofilsiz olduğundan, 
parazit və ya saprofit şəkildə qidalanırlar. 
Göbələklərin növü dünyada 100 mindən çoxdur. Əsasən sporları ilə çoxalan göbələkləri öyrənən 
elmə mikologiya deyirlər. 
Göbələklər təbiətdə maddələr dövranında iştirak etdiyindən onlardan antibiotik kimi müxtəlif dərman 
maddələrinin alınmasında və çörək-pendir sənayesində istifadə edirlər. 
Göbələklərin bir qismi yeyildiyindən onları  təbiətdə  yığaraq, duza qoyularaq və suni yolla da 
çoxalırlar. 
 
Zəhərli göbələklər. Azərbaycanda (Muxtar Respublikada) zəhərli göbələklər də yayılmışdır. Onlar 
əsasən kənd təsərrüfatı bitkilərindən üzümdə  (mildum və oidium göbələkləri), taxıl bitkilərində  (pas, 
sürmə göbələyi), kartofda (fitoftora göbələyi) və.s insan və heyvan orqanizmində zəhərlənmə verir. 
Otlaq sahələrində, kol və meşələrdə olan zəhərli göbələklər aşağıdakılardır; 
 
1) Solğun amanita (Amanita phalloides) 
2) Çəhrayılı Lepiota (Lepiota brunneo-incarnata) 
3) Oyuqlu entoloma (Entoloma sinuatum) 
4) Qırmızı amanta (Amanita muscaria) 
5) Yalançı kötük göbələyi (Hupholoma sublateritium) 
 
Yeməli göbələkləri tanımaq üçün, şirin göbələklərdən  böcək  (Muketophagidae) vardır ki, 3-6 mm 
uzunluğunda olaraq üstündə açıq qonur-qara rəngli ləkələri vardır. Həmin böcəklər yalnız yeməli 
göbələklərlə qidalanırlar. 

---

 
68
 “Quşları quşla tutarlar,heyvanı çuvalda saxlarlar.” 
(Atalar sözü) 
 
Mədəni bitkilərin zərərvericiləri və onlarla mübarizə 
 tədbirləri 
 
Bitkiçilik kənd təsərrüfatının əsas sahələrindəndir. Mədəni bitkilər insanlara qida, heyvanlara yem, 
sənaye sahələrinə isə xammaldır. 
Yüksək keyfiyyətli məhsul götürmək üçün mədəni bitkilərin becərilmə üsullarını bilmək gərəkdir. 
Bitkilərə uşaq kimi qayğı və nəvaziş bəsləməklə onlardan istənilən məhsuldarlığı əldə etmək mümkündür. 
Mədəni bitkilərin məhsuldarlığını artırmaq üçün bitki seleksiyası və toxum əsas şərtlərdəndir. 
Bitkilər günəş enerjisindən istifadə etməklə torpaqdan qidalanaraq fotosintez və biokimyəvi proseslər 
nəticəsində böyüyərək məhsul verməklə digər canlılardan fərqlidir. Bunun üçün ali bitkiləri (çiçəkliləri) 
saxlamaq üçün təbiətdəki zərərverici bitki xəstəliklərindən (bakteriozlardan) və bitki zərərvericilərindən 
aqrotexniki üsullarla qorunmalıdır. 
Bitki zərərvericiləri mədəni bitkilər ilə qidalanaraq onların böyüyüb inkişaf etməsinə maneçilik 
törədirlər. Nəticədə  mədəni bitkilərin məhsuldarlığı  nəinki aşağı düşür, həmçinin meyvə, yarpaq və 
toxumları zədələnərək (hətta kök sistemlərini də) məhv olur. 
Bitki zərərvericilərinin əksəriyyəti buğumayaqlılar tipinə məxsusdur. Bu tipə yer üzərində 5 mindən 
çox həşəratlar daxildir. Onlardan kələm kəpənəyi, böcəklərdən noxud böcəyi və.s göstərmək olar. 
Bundan başqa bitkilərə  zərərverən düzqanadlı, torqanadlı, ikiqanadlı böcəklər də vardır ki, onların 
sürfələri torpaq altında, bitki yarpağında, gövdə və bəzən də meyvələrin içərisində qalaraq yaşayır. 
Bitki zərərvericiləri arasında gənələr, sapvari qurdlar, qarınayaqlılar, gəmirici bitlər və.s ilə yanaşı 
bir çox quş növləri də vardır. 
Bitki zərərvericiləri elmidə 3 qrupa bölünmüşlər ki, onlar aşağıdakılardır; 
1) polifatlar (çəyirtkələr), 
2) oliqofaqlar (bağacıqlar), 
3) monofotlar (milçəkkimilər) aiddir. 
Bitki zərərvericilərinin bəziləri bitkidəki məhsulu viruslarla xəstələndirir və nəticədə keyfiyyət aşağı 
düşür. 
Mədəni bitkilərə qarşı  zərərvericilərlə mübarizə aparılmaqla məhsuldarlığı artırmaq mümkündür. 
Bitkiləri mühafizə etmək üçün aqrotexniki, bioloji, kimyəvi və mexaniki üsullardan istifadə olunmalıdır. 
Ən əlverişli mübarizə kimyəvi-zəhərli maddələr və təbii (bioloji) üsullardır. Hər növ zərərvericiyə qarşı 
mübarizə aparmaq üçün bunların yayıldığı bitkilər müəyyən edilməlidir. 
Kimyəvi üsulla aparılan mübarizə tədbirləri məhsuldarlığı artırsa da, məhsulların içərisində qalaraq 
insan orqanizminə keçməklə sonradan fəsadlar törədir. 
Təbii (bioloji) mübarizə  məqsədi ilə bağ  və bostanlarda zərərvericilərə qarşı quş yuvaları 
düzəltməklə, sanitar quşlar tərəfindən zərərverici həşəratlar məhv edilməlidir. 
Naxçıvan MR ərazilərindəki meyvə  və bostan bitkilərinə  zərər vuran ziyanvericilərdən  Asiya 
çəyirtkəsi, Afrika çəyirtkəsi,  İtaliya çəyirtkəsi və danadişi (buzovburnu), ilbizlər  və s. göstərmək 
olar. 
Taxıl ziyanvericilərindən ziyankar bağacıq, taxıl böcəyi, taxıl mənənəsi və s.-dir. 
Paxlalı bitki ziyanvericilərindən yonca uzunburunu, noxud dənyeyəni, paxla odlucası və s.-dir. 
Bostan bitkiləri ziyanvericilərindən kələm kəpənəyi, soğan milçəyi və s.-ni göstərmək olar. 
Meyvə  ağaclarında olan ziyanvericilərdən  alma çiçəkqurdu, albalı uzunburunu, yemişan (ərik) 
kəpənəyi və s.-ni göstərmək olar. 
Üzüm və giləmeyvə ziyanvericiləri filloksera, mərmər böcəyi, tənək yarpaqbükəni və s.-dir. 
Naxçıvan Muxtar Respublikası ərazilərində yayılmış bitki zərərvericiləri aşağıdakı kimidir; 
 
1)  Asiya çəyirtkəsi-  (Locusta migratoria) Düzqanadlılar dəstəsindən olan həşərat Azərbaycanda 
(Qafqazda) yayılaraq tək-tək və  dəstə halında yaşayırlar.  Əsasən onlar taxıl bitkilərinə  zərər vururlar. 
Göllərdəki qamışlıqlarda yaşayıb çoxalırlar. Dişi çəyirtkənin qoyduğu 2-3 yumurta kisəciyində 50-100 
yumurta olur. 
Çəyirtkələr əsasən may ayında yumurtlayırlar, sürfələri 40-50 gündən sonra yetkin olur. 

---