Neft firtinasi
Yüklə 0,71 Mb. Pdf görüntüsü
|
İranlılar Müsəddiqin israrı ilə nə ingilis, nə də amerikan təkliflərini qəbul etmək istəmirdilər. İran ilk gündən bəri neft ixtilafında öz mövqeyini saxlayır və neft ixtilafının həllində İngiltərəni deyil, ancaq «Anglo Persian»ı tərəf kimi qəbul etdiyini 1951-ci il iyunun 2-də bir daha dünyaya edan etdi. Ruslar Təbriz konsulluğunun əməkdaşlarının həbs olunmalarından sonra Müsəddiqə etimad edə bilməyəcəklərini anlamışdılar. Bu səbəbdən də İran sərhədinə yığdığı silahlı qüvvələrin sayını artırmağa başladı. Əgər İran hökuməti ingilislərdən və ya hər hansı Qərbi Avropa dövlətlərinin birindən gələ biləcək təklifləri qəbul edərlərsə Rusiya dərhal İranı işğal etməkdə qərarlı idi. İngiltərə ilə İran arasındakı hər cür münasibət tamamilə dayanmışdı. Müsəddiq isə «Anglo Persian» şirkətini sıxışdırır və milliləşdirmə qanununu tətbiq edəcəyini bildirirdi. 1951-ci il iyunun 3-də İranda bütün dünyanı təəccübləndirən bir hadisə baş verdi. Yəni mütəxəssislərin təxminən milyard yarım ingilis funt-sterlinqi miqdarında dəyərləndirdikləri Abadan neftayırma zavodlarının sahibi olan «Anglo Persian», İngiltərə Entelijans Servis ilə İngiltərə Dəniz Birinci Lordluğunun mülkü olan İran nefti ilə bu məmləkətdəki bütün müəssisələrini milliləşdirmə qanununa uyğun olaraq İrana verilməsinə dair qərar qəbul edildi. İran hökuməti «Anglo Persian» ilə olan bütün münasibətlərini kəsməyə qəti olaraq qərarlı idi. Bu səbəblə ingilislərin arzusu ilə İranın Paris səfirliyində fəxri ticarət attaşesi vəzifəsinə təyin edilmiş məşhur neft krallarından 5%-li təxəllüsü ilə tanınan Kalust Gülbekyanın səlahiyyətlərinə də xitam verildi. İran artıq məmləkətində çıxan neftə tamamilə sahib olmuşdu. Hamını belə bir sual düşündürürdü: Neft ələ keçirilmişdi, ancaq istehsal olunan neft haraya satılacaqdır? Müsəddiqin rəhbərliyi altında İran hökumətinin iyunun əvvəllərində keçirilmiş bir iclasında neftin Yaxın Şərq ölkələri ilə Avropa bazarlarına ixrac etməyi qərara alındı. Müsəddiqin dünya bazarlarına neft satmaq qərarı elan edilmişdi və heç bir zaman sona çatmamış olan neft ixtilafına yeni bir səhifə əlavə edilmişdir. Müsəddiqin neft satmaq qərarı İngiltərə tərəfindən güclü əks reaksiya ilə qarşılandı və İran neftinin istehsalçısı olan «Anglo Persian» İran hökumətinə bir memorandum təqdim etdi. Şirkət bu memorandumunda əgər İran zorla mənimsədiyi ərazilərdən istehsal edilən nefti satmağa təşəbbüs edərlərsə, satacağı neftdən gələn gəlirin 75%-nin ona aid olduğunu bildirir. Müsəddiq hərəkətlərində qərarlı idi, yəni ingilislərə heç bir güzəşt etməyəcəkdi. O, «Anglo Persian» şirkətinin bu son müraciətini də rədd etdi. «Anglo Persian» şirkətinin son təklifi İranın baş naziri Müsəddiqə çatdırıldığı günün sabahası Rusiyanın İrandakı səfiri İran Sadxikov Müsəddiqi evində ziyarət edir və hər cəhətdən Rusiyanın onun arxasında duracağını bildirir. Tudə Partyiası başda olmaqla bütün kommunist təşkilatları ingilislərin və amerikalıların əleyhinə nümayişlər təşkil etməkdə idi. Bu ölkə inqilablar və çevrilişlər qitəsi kimi tanınan Cənubi Amerikaya bənzəyirdi. Cənubi Amerikada baş verənlər dünyanı o qədər də maraqlandırmırdı. Ancaq İran belə deyildi. İran Orta Şərqdə ən təhlükəli və böhranlı bir nöqtədə yerləşirdi. Bu məmləkətdəki inqilab və ya qarşıqlıqlar dünyanın nəzəri-diqqətini həmişə cəlb etmişdir. Bu baxımdan da İrandakı hadisələrin əhəmiyyəti çox böyük idi. 1951-ci il iyunun 16-da İsfahanda kommunistlər tərəfindən güclü bir nümayiş keçirildi. Nümayişdə əsasən Müsəddiqin və Qərb ölkələrinin əleyhinə sərt təhqiramiz şüarlar səsləndi. Bu nümayişlərin birində Amerikanın İsfahanda olan konsulluğunun vitse-konsulu bir kommunist tərəfindən bıçaqlanaraq öldürüldü. Bütün axtarış cəhdlərinə baxmayaraq qatili tutmaq mümkün olmadı. Bu mənfur cinayətdən sonra Tehranda şayələr gəzməyə başladı. Müsəddiq dərhal hökumətin iclasını keçirdi və ciddi tədbirlər görülməsi qərara alındı. Vitse-konsulun öldürülməsindən sonra Amerikanın İrandakı səfiri O’Qrady dərhal Müsəddiqlə görüşdü və sərt bir ultimatum verdi. O, İrandakı Amerika diplomatları ilə təbəələrinin həyatlarının qarantiya altına alınmasını, qatilin həbs edilib cəzalandırılmasını və bu cinayətə görə Amerikaya təzminat verilməsini tələb etmişdi. Səfir İranda olan Amerika diplomatlarının həyatlarının qarantiya altına alınmasını istərkən rəsmi bir qarantiya sənədi də tələb edirdi. Müsəddiq bu mənfur cinayətdən sonra çox çətin vəziyyətə düşmüşdü. İran hökuməti Amerika notasını dərhal ertəsi gün cavablandırdı. Cavabda Amerikaya təminat verilir, hökumət olaraq İsfahan vitse- konsulunun qatilinin ən qısa zamanda yaxalanması üçün tədbirlər görüləcəyi bildirildi. Ancaq Müsəddiq Amerika notasında tələb edilən qarantiya sənədini vermirdi. İyunun 17-də Tehrandakı ingilis səfiri Francis Sepperd şahdan onu qəbul etməsini istədi. Səfir görüş zamanı neftin milliləşdirilməsini tanımayacaqlarını bir daha bildirir və Müsəddiqdən şikayət edir. İngiltərə səfiri ilə şah arasında keçirilən görüşün getdiyi bir vaxtda Amerikanın xarici işlər naziri Dean Achesonin bir təklifini ABŞ-ın İrandakı səfiri O’Qrady Müsəddiqə təqdim edir. Amerika hökumət olaraq bir dəfə daha İngiltərənin yanında olduğunu təsdiq edir və İrandan ingilislərin Hüseyn Alaya etdikləri 50% hissə təklifini bir daha gözdən keçirməsini istəyirdi. Dean Acheson ayrıca olaraq İran hökuməti tərəfindən İngiltərəyə verilən notanın mətninin də dəyişdirilməsini tələb edirdi. İngiltərə ilə Amerikanın İrana qarşı yürütdükləri siyasətə cavab olaraq ruslar da Rusiya-İran sərhədində hərbi manevrlərini daha da genişləndirməyə başladılar. Onlar bu hərəkətləri ilə Müsəd- diqi müdafiə etdiklərini açıq göstərirdilər. Ruslar İran daxilində pərdə arxasında qalaraq Tudə Partiyasının və Fədai İslam Cəmiyyətinin əli ilə ingilislərin və amerikalıların əleyhinə nümayişləri və mitinqləri də qızışdırmaqda davam edirdilər. Artıq nümayişlər kulminasiya nöqtəsinə çatmış və xalq Tehrandakı «Anglo İranian» (Persian) şirkətinin mərkəzi ofisini də dağıdaraq talan etmişdilər. 1951-ci il iyunun 16-da amerikan diplomatının qətlə yetirilməsindən sonra indii də «Anglo İranian» şirkətinin mərkəzi ofisinin dağıdılması və talan edilməsi Qərb diplomatlarını daha da hirsləndirməyə başlamışdı. Müsəddiq öz arzusu ilə başlanan nümayişləri dayandıra bilmir və çətin vəziyyətə düşürdü. O, bu dəfə vəziyyətdən çıxmaq üçün «Anglo İranian» şirkətinin mərkəzi ofisinin dağıdılmasında və talan edilməsində şəxsən ingilislərin əli olduğunu ortaya atdı. Müsəddiq bu işin başında şirkətin rəhbəri Eric Drakenin durduğunu bildirdi. Artıq İngiltərə Müsəddiqin bu hərəkətinə dözə bilməyib İran hökumətinə sərt bir nota verdi. Notada Müsəddiqin Eric Drakeyə qarşı irəli sürülən ittiham rədd edilir və dağıdılaraq talan olunmuş mərkəzi ofisə görə də təzminat verilməsi istənilirdi. Müsəddiq bu dəfə də verilən notaya o qədər də əhəmiyyət vermədi və rus səfiri İvan Sadxikovla görüşləri davam etdirməyə başladı. Amerika İrana yenə müraciət etmək qərarına gəlir və xarici işlər naziri Dean Acheson hadisələrin gələcəkdə fəlakətlərlə nəticələnəcəyini bildirərkən London hökuməti də sərt tədbirlər görməyin vaxtı çatdığını elan edir. İngiltərə Abadanda olan ingilis tankerlərinin limandan dərhal ayrılmaları qərarını verdi. Elə həmin gün Dəniz Birinci Lordu tərəfindən şəxsən verilən bir əmrlə 8 min tonluq «Mauritius» adlı ingilis kreyseri Abadana gələrək və limandan iki yüz metrə qədər məsafədə lövbər saldı. Donanmalar neft üçün hər vaxt olduğu kimi yenə hərəkətə keçirilmişdi və onlara nefti himayə vəzifəsi verilmişdi. Yüklə 0,71 Mb. Dostları ilə paylaş:
|