N.Ə.İMamverdiyev

 Yüngül NTE ilə zəngin olan süxurların mənbəyi (şəkil 6.4-
dəki qələvi bazalt və nefelinit kimi) bu elementlərlə zəngin olan 
90-100 km dərinlikdə yayılan mantiya metasomatozuna məruz 
qalmış qranatlı və bəzi şpinelli peridotitlər ola bilər.  
Atom kütləsi 63 olan yevropium NTE-indən maqmatik 
şəraitdə ikivalentli olan yeganə elementdir və Y.A.Balaşovun 
göstərdiyi kimi, yevropium iki və üçvalentli vəziyyətdə olaraq, 
maqmatik  ərintinin oksidləşmə-reduksiya xarakteristikasının 
funksiyası ola bilər. Bu vaxt Eu
2+
 ion radiusu və başqa ter-
modinamik xarakteristikaları yaxın olan Sr
2+ 
-dan sonra kristal-
laşmanın erkən mərhələsində kristallaşan plagioklazda Ca
2+
-ni 
əvəz edir. Bunun hesabına stronsiumla bərabər yevropiumun 
miqdarı da ərintidə azalır. Bunu nəzərə alaraq, maqmatik süxur-
ların genezisini araşdırarkən xondritə görə normallaşdırılmış 
yevropium nisbətindən istifadə edilir. Eu* =(Sm
N
+Gd
N
)/2 
(nümunələrdə  Gd  təyin olunmadıqda  Tb  də götürülə bilər). 
Müəyyən olunmuşdur ki, ilkin mantiya maqmalarında və ancaq 
tündrəngli mineralların fraksionlaşması nəticəsində əmələ  gələn 
vulkanik seriyalarda normallaşdırılmış yevropium nisbəti vahidə 
yaxınlaşacaqdır  (Eu/Eu
*
=1). Plagioklazın fraksionlaşması ilə 
əmələ gələn süxurlarda isə bu nisbət azalır (Eu/Eu
*
<0,80). Ona 
görə  də bu tip süxurlarda normallaşdırılmış  NTE qrafiklərində 
mənfi yevropium minimumu müşahidə edilir. Müsbət yevro-
pium anomaliyası isə anateksis sahəsində iştirak etdikdə və ya 
amfibolun, həmçinin ola bilsin ki, klinopiroksenin, qranat və 
apatitin fraksionlaşması zamanı əmələ gəlir. Misal üçün, Kiçik 
Qafqazın neogen yaşlı andezit-dasit-riolit formasiyasının süxur-
larında  NTE  paylanması göstərmişdir ki, andezit və dasitlərdə 
mənfi yevropium minimumu müşahidə 
edilir             
(Eu/Eu
*
=0,72 –andezitdə, 0,60-dasitdə, 0,55-riodasitdə) və bu 
süxurların əmələ gəlməsində çöl şpatlarının fraksionlaşmasının 
əhəmiyyətli rol oynamasına dəlalət edir (şəkil 6.5) (İmamverdi-
yev, 2003). Beləliklə, orta və turş diferensiatlarda yevropiumun 
kasadlığı fraksion kristallaşma prosesində çöl şpatının frak-
sionlaşmasının nəticəsidir.  
Maqmatik  proseslərin geokimyəvi  öyrənilməsində  dəmir 
qrupu elementləri (dövrü sistemdə 21-dən 30-a kimi yer tutan) 
də müəyyən informasiya mənbəyi kimi işlədilir. Bu xüsusilə də 
mafik və filiz mineralları, məsələn, maqnetit fraksionlaşdıqda 
daha qabarıq nəzərə çarpır. Keçid elementlərinin və ya dəmir 
qrupu elementlərinin paylanma əmsalı çox vaxt vahiddən 
böyük olur. Olivində nikel, ortopiroksendə skandium və kobalt, 
klinopiroksendə xrom, maqnetitdə vanadium toplanır. 
 
Şəkil 6.5. Kiçik Qafqazın andezit-dasit-riolit formasiyasında  NTE 
paylanması. 
 
Hal-hazırda mikroelementlərin müxtəlif proseslərdə (ərimə 
 
150 
 
151

---

və kristallaşma, assimilyasiya-fraksion-kristallaşma və s. mo-
delləri) davranışına görə  kompüterlərin köməyilə modellər 
tərtib edilir. Aşağıda bu modellərdən bəzilərinə baxılacaqdır.    
 
 
 
 
6.3. Mikroelementlərin paylanmasına təsir edən  
geoloji faktorlar. Ərimə-kristallaşma modelləri 
 
Mikroelementlərin geokimyəvi öyrənilməsindən bir çox geoloji 
proseslərə  nəzarət etmək üçün geniş istifadə edilir. Bizim mikro-
elementlər haqqında biliklərimiz bu prosesləri başa düşməyə imkan 
verir və onları  təsvir etmək üçün riyazi modellər çox faydalıdır. 
Sadə modellər parsial ərimə fraksion kristallaşma proseslərində 
mikroelementlərin miqdarının dəyişməsinə əsaslanmışdır. 
  Parsial ərimə. Bu əriməni porsiyalarla ərimə də adlandırır-
lar. Mürəkkəb mineral paragenezisə malik parsial ərimənin sadə 
modeli belədir: ərinti ərimə yerində qalır və mexaniki şərait ilkin 
maqmanın vahid «porsiyası» şəklində qalxmasına imkan verənə 
qədər bərk qalıqla kimyəvi müvazinətdə qalır. Belə  şəraitdə 
ərintidə elementin konsentrasiyası C
L
 ilkin əriməyən maddədəki 
konsentrasiyası C
0
 ilə aşağıdakı ifadə ilə bağlıdır: 
FD
D
F
C
L
−
+
=
0
 
153
C
1
 
 
Burada F- əmələ gələn ərintinin çəki miqdarı və D – ərinti 
sistemdən uzaqlaşdığı momentdə bərk qalıq üçün ümumi pay-
lanma əmsalıdir. Aydındır ki, parsial ərimə payı artdıqca D-nin 
sonsuz dəyişməsinə  gətirib çıxaran müxtəlif minerallar ardıcıl 
olaraq itirilə bilər. Bu, xüsusilə mümkün olan mantiya 
materialının  əriməsində daha əhəmiyyətlidir. Ona görə ki, 
ikinci dərəcəli fazalar olan qranat, amfibol və plagioklaz olivin 
və ortopiroksenə nisbətən daha tez əriyəcəkdir. Beləliklə, 
ərintinin  ağır NTE, K və Sr ilə  qismən zənginləşmə effekti uy-
ğun olaraq, ancaq az ərimə payında müşahidə ediləcəkdir 
(adətən 10%-dən az). Şəkil 6.6a–da sabit D-də  F-dən asılı 
olaraq elementin ərintidəki və ilkin maddədəki konsentrasiya-
larının nisbəti göstərilmişdir. Buradan belə çıxır ki, ərintinin ən 
uyuşmayan elementlə  zənginləşməsi  1/ F-f yaxınlaşacaq və 
1/D-nin qiymətini keçməyən parsial ərimənin az payında çox 
yüksək qiymətə malik olacaqdır.    
 
Şəkil 6.6. F  ərimə  payından asılı olaraq ərimə  və kristallaşma 
 
152 

---