N.Ə.İMamverdiyev

sentratların rolu azalır, bu isə qalayın kombinə olunmuş paylanma 
əmsalının kəskin azalmasına səbəb olur və onun qalıq maqmada, 
onqonitlərdə, hətta filiz miqdarına qədər toplanmasına  şərait 
yaradır. Qalaysız turş maqmalarda isə yüksək paylanma əmsalına 
malik tündrəngli mineralların və aksessor konsentratlarının çoxlu 
miqdarda kristallaşması baş verir və bu isə qalayın 
kristallokimyəvi səpələnməsi üçün əlverişli  şərait yaradır. Eyni 
mülahizələri digər filiz elementləri olan volfram, sink, qurğuşun 
haqqında da söyləmək olar.  
Filiz elementlərinin mantiya (bazit) və qabıq (turş) maqma-
larda qeyd edilən davranışı ilkin maqması yüksəktemperaturlu və 
mantiya təbiətli, qalıq maqması isə aşağıtemperaturlu olan difer-
ensiallaşmış «uzun» seriyalar üçün doğrudur. Buna, məsələn, 
diferensiasiyası bazaltdan riolitə kimi uzanan əhəngli-qələvili 
seriyalar misal ola bilər. Belə maqmatik süxurlarda filiz ele-
mentlərinin paylanması paylanma əmsalından asılı olaraq dəyişir.  
Beləliklə, qabıq və  bəzi mantiya (andezit) maqmalarının 
dərin diferensiasiyası  əlverişli  şəraitdə (turşuluğunun yüksək 
olduğu  şəraitdə) qalaylı  və nadir elementli (onqonitlər, 
qranitlər, peqmatitlər), bəzən isə volframlı, sinkli (?) maqmatik 
süxurların əmələ gəlməsinə səbəb olur.  
Kiçik Qafqazın miosen yaşlı andezit-dasit-riolit formasi-
yasında filiz elementlərinin  (Cu, Zn, Pb, Hg, Au) paylanma 
əmsalı gös-tərmişdir ki, kombinə olunmuş paylanma əmsalı 
vahiddən kiçik olduğu üçün onlar qalıq maqmada toplanır və 
postmaqmatik hidrotermal proseslərdə hidrotermal məhlullarla 
gətirilərək, məxsusi yataq və təzahürlərini əmələ gətirirlər (Ağ-
duzdaq qızıl, Ağyataq civə yataqları, Moz Cu, Pb  təzahürləri  
və s.) (İmamverdiyev, 2000). 
Bir çox filiz elementlərinin hidrotermal genezisində 
flüidlərin həlledici rolu vardır. Bu, həmçinin filiz 
komponentlərinin turş maqmada həll edilməsinə dair eksperi-
mental işlərlə  də  təsdiq olunur. Qurğuşun və sink xalkofil 
elementlər kimi xlora yaxındır və kristallaşma diferensiasiyas-
ında maqmanın bu elementləri az ekstraksiya olunmasına bax-
mayaraq, maqmatik diferensiasiyanın erkən 
yüksəktemperaturlu mərhələsində onlar maqma ilə tarazlıqda 
olan flüidi zənginləşdirir. Bu, flüid filiz yataqlarının mənbəyinə 
xidmət edə bilir. 
Xlorun flüid və minerallar arasındakı paylanma əmsalı yüksək 
olduğu üçün bu elementlər təkcə maqmadan deyil, həm də 
yenidən kristallaşmış  ətraf süxurlardan da ekstraksiya oluna 
bilərlər. Bu prosesin inkişafına iri konvektiv sistemlər imkan verir. 
Bu onunla izah edilir ki, hidrotermal məhlulların uzun sürən döv-
ranı filiz komponentlərinin süxurdan yuyulmasına və ya maq-
madan çıxmasına gətirib çıxarır və onlar əlverişli şəraitdə çökür. 
Belə bir mexanizm yəqin ki, bir çox kolçedan, mis, molibden, 
polimetal, nəcib metal hidrotermal yataqları üçün əlverişlidir və 
bu nəticəni bütün hidrotermal yataqlara aid etmək olar. 
Beləliklə, filizləşmənin maqmatizmlə  əlaqəsi aydındır və 
onun spesifikası ilə təyin edilir. Bu əlaqələrin konkret təzahürü 
müxtəlif ola bilər: maqmatizm və filizləşmənin vahid 
mənbəyinin olması; maqmatik diferensiasiya, onun distillyasi-
yası; süxur və flüidin qarşılıqlı təsiri və başqa faktorlar. 
  Yuxarıda qeyd edildiyi kimi, belə əlaqənin ümumi ifadəsi 
V.İ.Smirnov tərəfindən filiz yataqlarının bazaltoid və qranitoid 
qruplarına bölünməsidir. Bazaltoid qrupuna Cr, Cu, Ni, Pt, Fe 
və bir sıra xalkofil elementlərin yataqları daxildir və onların 
əksəriyyəti bazit və ultrabazit maqmalarının diferensiasiyası ilə 
əlaqədar olaraq maqmatogen xarakter daşıyır. Qranitoid qru-
puna litofil nadir element yataqları daxildir. Lakin 
qranitoidlərlə,  həm də bazaltoid yataqları olan xlorofill spesifi-
kalı olması  nəticəsində  Au, Ag, Cu, Pb, Zn və b.  yataqlar 
əlaqədardır. 
Xalkofil elementlər qrupu üçün (Cu, Pb, Zn, Mo və b.) filiz 
fazalarına nisbətən ilkin maqmanın doyması, xlora yaxınlığı, 
paylanma  əmsalının, xüsusilə  də yüksək temperaturda, vahidə 
yaxın olması qeyd edilir. Bu elementlərin davranışı İ.D.Ryabçi-
kova görə (1985), maqmanın fraksionlaşmasından az asılıdır və 
maqmatik prosesin ilkin mərhələsində (ultrabazitlər və bazitlər) 
xalkofil metalların flüidlərlə səfərbərliyi daha əlverişlidir. 
Litofil elementlər qrupu üçün (Li, Cs, Be, Nb, Ta, Sn, F, B, 
 
183 
 
 
184 
 

---

NTE, Zr) maqmalarda az termodinamik aktivlik, süxur əmələ gətirən 
minerallarla və maqma arasında tarazlıq paylanma əmsalının aşağı 
qiyməti və flüora güclü yaxınlıq xarakterdir (Kovalenko və b., 1985). 
Ona görə də maqmatik diferensiasiyada bu elementlər qalıq onqonit, 
qələvi qranit və başqa qələvi maqmalarda, maqmatogen yataqlar 
əmələ gətirməklə, toplanır (Kovalenko, 1977; Koqarko, 1977). Buna 
elementlərin miqdarı yüksəldikcə,  paylanma əmsalının azalması 
nəticəsində qalıq maqmada toplanması şərait yaradır.  
8.
 
İmamverdiev N.A.
 Qeoximiə redkozemelğnıx glementov 
pozdnekaynozoyskix vulkaniçeskix seriy Maloqo Kavkaza. 
Qeoximiə, №4. 2003, s. 425-442. 
 
9.
 
Koks K.Q., Bell Dj.D., Pankxerst R.Dj. İnterpretaüiə 
izverjennıx qornıx porod. M., 1982. 
10.
 
 Maqmatiçeçkie qornıe porodı. Gvolöüiə maqmatizma v 
istorii Zemli. M., 1987. 
11.
 
 Petroqrafiə i petroloqiə maqmatiçeskix, metamorfi-
çeskix i metasomatiçeskix qornıx porod. Pod redaküiey 
V.S.Popova i O.A.Boqatikova. M., 2001. 
Maqmatik və onlarla əlaqədar olan postmaqmatik 
proseslərdə filiz komponentlərinin qeyd etdiyimiz qanunauy-
ğunluqlar ümumi xarakter daşıyır və istənilən geodinamik 
şəraitdə maqmatizmin potensial filizliyini təyin edir. Belə geo-
dinamik  şəraitdə maqmatizmin konkret spesifik xarakteri 
filizləşmənin spesifikası ilə  təyin olunur. Maqmatik assosiasi-
yaların real potensial filizliliyi konkret yataqlar əmələ 
gəlməklə, digər, o cümlədən, struktur-tektonik, litoloji faktor-
larla da nəzarət olunur.        
12.
 
 For Q., Taugll Dj. İzotopı stronüiə v qeoloqii. M., 
1974. 
13.
 
 Xğödjes Ç. Petroloqiə izverjennıx porod. M., 1988. 
14.
 
 Şinkarev N.F., İvanikov V.V. Fiziko-ximiçeskaə 
petroloqiə izverjennıx porod. Leninqrad, 1983.  
15.
 
 Hugh  Rollison.  Using  geochemical  data:  evaluation,      
presentation, interpretation. London, 1994. 
 
16.
 
 Marjorie Wilson. Igneous petrogenesis. London, 1989. 
 
 
 
 
Ədəbiyyat 
1.
 
Babazadə V.M., Məmmədov M.N., İmamverdiyev N.Ə. 
Petroqrafiya. Bakı, 2007. 
2.
 
Babazadə V.M., Axundov F.A., Məmmədov M.N., 
İmamverdiyev N.Ə. Maqmatik formasiyalar. Bakı, 2000. 
3.
 
Balaşov Ö.A. Qeoximiə redkozemelğnıx glementov. M., 
1976. 
4.
 
Balaşov Ö.A. İzotopno-qeoximiçeskaə gvolöüiə mantii i 
korı Zemli. M., 1985.  
5.
 
Braunlou A.X. Qeoximiə. Per. s anql. M., 1984. 
6.
 
Voytkeviç Q.V., Zakrutkin V.V. Osnovı qeoximii. M., 
1984. 
7.
 
İmamverdiev N.A. Qeoximiə pozdnekaynozoyskix 
vulkaniçeskix kompleksov Maloqo Kavkaza. Baku, 2000. 
 
185 
 
 
186 
 

---

 
 
Şəkil 7.5.  
Bazalt süxurları üçün tektonomaqmatik diskriminant diaqramlar.
 

---

 
 
Şəkil 7.7. Qalay (1) və volframın (2) minerallar və maqma arasındakı paylanma əmsallarının temperaturdan asılılığı 
(Kovalenko və b., 1987 görə). K
1
-  elementin kalium çöl şpatı və  ərinti arasında   paylanma əmsalı;  K
2
-plagioklaz və 
ərinti arasında; K
3
-mika və ərinti arasında; (K
3
)
1
-annit-siderofillit tərkibli mika üçün; (K
3
)
2
-litiumlu mika üçün; K
Mt
, K
Ol
, 
K
Px
, K
Q
, K
Top
 uyğun olaraq maqnetit, olivin, piroksen, kvars, topaz və ərinti arasında paylanma əmsalları. 
 
Şəkil 7.8. Elementlərin minerallar və maqma arasında paylanma əmsallarının temperaturdan asılılığı: 1-sink üçün; 2-
qurğuşun üçün; 3-sinkin qalıq maqmada verilən qiymətində  K
3
  (rəqəmlər xəttin üstündədir);  4-qurğuşun üçün birgə 
kristallaşma əmsalı (D); qalan şərti işarələr 7.7-dəki kimidir. 
 

---

 
 
Cədvəl 7.1  
Spayder diaqramlarında normallaşdırılma üçün istifadə olunan elementlərin miqdarı (p.p.m)  
 
İlkin (primitiv)mantiya 
Xondrit 
MORB 
 
(1) (2) (3) (4)  (5)  (6)  (7) 
  (8)  (9) 
Cs 
0,019  
0,023 0,018 Ba 
6,900 
Rb 
1,880 
Cs 
0,188 
Sr 
120 
Cs 
0,041 
Rb 
0,860 0,810 0,633 0,550 Rb 
0,350 
K 
850 
Pb 
2,47 
K
2
O, (%)  
0,15 
Rb 
1,262 
Ba 
7,360 6,900 6,990 5,100 Th 
0,042 
Th 
0,040 
Rb 
2,32 
Rb 
2,00 
Ba 
13,87 
Th 
0,096 0,094 0,084 0,064 K 
120 
Ta 
0,022 
Ba 
2,41 
Ba 
20,0 
Th 
0,187 
U 
0,027 0,026 0,021 0,018 Nb 
0,350 
Nb 
0,560 
Th 
0,029 
Th 
0,20 
U 
0,071 
K 
252,0 260,0 240,0 180  Ta 
0,020 
Ba 
3,600 
U 
0,008 
Ta 
0,18 
Nb 
3,507 
Ta 
0,043 0,040 0,041 0,040 La 
0,329 
La 
0,328 
Ta 
0,014 
Nb 
3,50 
Ta 
0,192 
Nb 
0,620 0,900 0,713 0,560 Ce 
0,863 
Ce 
0,865 
Nb 
0,246 
Ce 
10,00  K 
883,7 
La 
0,710 0,630 0,708 0,551 Sr 
11,80 
Sr 
10,500 
K 
545 
P
2
O
5
 (%) 
0,12 
La 
3,895 
Ce 
1,900  
1,833 1,436 Nd 
0,630 
Hf 
0,190 
La 
0,237 
Zr
 
90,00  Ce 
12,00 
Sr 
23,00 28,00 21,10 17,800 
P 
46,00 
Zr 
9,000 
Ce 
0,612 
Hf 
2,40 
Pb 
0,489 
Nd 
1,290  
1,366 1,067 Sm 
0,203 
P 
500 
Sr 
7,260 
Sm 
3,30 
Sr 
113,2 
P 
90,40  
 
 
Zr 
6,840 
Ti 
610 
Nd 
0,467 
TiO
2
 (%) 
1,50 
Nd 
11,18 
Hf 
0,350 0,350 0,309 0,270 Hf 
0,200 
Sm 
0,203 
P 
1220 
Y 
30,00  Sm 
3,752 
Zr 
11,00 11,00 11,20 8,300 Ti 
620 
Y 
2,000 
Sm 
0,153 
Yb 
3,40 
Zr 
104,2 
Sm 
0,385 0,380 0,444 0,347 Tb 
0,052 
Lu 
0,034 
Zr 
3,870 
Sc 
40,00  Hf 
2,974 
Ti 
1200 1300 1280 960  Y 
2,000 
Sc 
5,210 
Ti 
445 
Cr 
250,0  Eu 
1,335 
Tb 
0,099  
0,108 0,087 Tm 
0,034 
V 
49,00 
Y 
1,570  
 
Gd 
5,077 
Y 
4,870 4,600 4,550 3,400 Yb 
0,220 
Mn 
1720    
 
  Tb 
0,885 
Pb 
  0,071 
  
 Fe 
265000  
 
 
 
Dy 
6,304 
 
 
 
 
 
 
 
Cr 
2300    
 
  Y 
35,82 
 
 
 
 
 
 
 
Co 
470    
 
  Yb 
3,90 
 
 
 
 
 
 
 
Ni 
9500    
 
  Lu 
0,589 
 
Mənbələr: (1)  Wood et al., 1979, 1981; (2) Jagoutz et al., 1979; (3) McDonough et al., 1992; (4) Taylor and 
McLennan, 1985; (5) Thompson, 1982; (6) Wood et al.,1979; (7) Sun, 1980;  (8) Pearce, 1983; (9) Hoffman, 1988. 

---

       nişanələri. Peridotit və bazaltların əriməsinə aid eksperimentlər.  
MÜNDƏRİCAT 
       Təbəqələnmiş intruziyaların əmələ gəlməsi ................................................107 
 
Giriş ...................................................................................................................3 
5.3. Kimberlit və lamproit maqmatizmi. Karbonatların  
        rolu, deqazasiyası, almazlılığı. Karbonatit ərintiləri ..................................118 
 
5.4. Andezitlərin əmələ gəlməsi. Əhəngli-qələvili maqmatizm .........................126 
1. Geokimyanın predmeti, üsulu və məsələləri.  
    Geokimyanın bölmələri və başqa elmlərlə əlaqəsi .....................................5 
5.5. Qranitoidlərin geokimyəvi tipləri və petrogenezisi .....................................132 
1.1. Geokimyanın məsələləri, başqa elmlər arasında vəziyyəti ..........................5 
 
1.2. Geokimyəvi tədqiqat üsulları.......................................................................6 
6. Maqmatik proseslərdə mikroelementlərin paylanmasına  
    təsir edən faktorlar  ......................................................................................138 
1.3. Geokimyanın bölmələri və başqa elmlərlə əlaqəsi.......................................7 
6.1. Elementlərin paylanma əmsalı ....................................................................138 
 
6.2. Bazalt, andezibazalt, andezit, riolitlərdə  
2. Yerin daxili qatlarının geokimyası. Yuxarı və aşağı 
       mikroelementlərin paylanma əmsalları  ......................................................141 
    mantiyanın geofiziki, eksperimental məlumatlara  
    və dərinlik daxilolmalarına görə quruluşu   ...............................................10 
6.3. Mikroelementlərin paylanmasına təsir edən geoloji 
       faktorlar. Ərimə-kristallaşma modelləri ......................................................152 
2.1. Yer qabığı ....................................................................................................10 
2.2. Üst mantiyanın geofiziki xüsusiyyətləri. Seysmik məlumatlar....................14 
 
2.3. Aşağı mantiya və Yerin nüvəsi....................................................................16 
7. Maqmatik süxurların multi-element (spayder)  
    və diskriminasiya diaqramları ....................................................................163 
2.4. Mantiyanın konveksiyası. Plümlər...............................................................21 
7.1. Primitiv mantiyaya, xondritə, MORB-a görə normallaşdırılmış  
2.5. Üst mantiyanın kimyəvi tərkibi və mineralogiyası. Pirolit.  
       spayder diaqramları, onların istifadəsi və interpretasiyası ..........................163 
       Qələvi bazaltlarda, kimberlitlərdə olan ksenolitlərin tərkibi .......................25 
7.2. Müxtəlif geodinamik şəraitləri müəyyən edən  
2.6. Meteoritlər. Akkresiya diferensiasiyası və  
       nadir elementlərin diskriminasiya diaqramları ............................................169 
       Yerin nüvəsinin formalaşmassı....................................................................33 
7.3. Filiz yataqlarının maqmatizmlə və geodinamika  
 
3. İzotop geokimyasının əsasları ......................................................................38 
        ilə əlaqəsi ...................................................................................................174 
 
3.1. İzotoplar və onların geokimyada istifadəsi ..................................................38 
Ədəbiyyat  .........................................................................................................190 
3.2. Elementlərin izotop tərkibi. Müxtəlif elementlərin izotop geokimyası.  
 
       Müxtəlif geoloji obyektlərin genezisini təyin etməkdə bu elementlərin  
 
        izotoplarının indikator əhəmiyyəti..............................................................43 
 
3.3. Stabil izotopların minerallar arasında paylanması,  
        izotop fraksionlaşması, izotop geotermometrləri ........................................55 
 
 
 
4. Maqmatik proseslərin geokimyası...............................................................64 
 
4.1. Maqmatizmin Yer qabığının və maqmanın əmələ 
 
       gəlməsində rolu ...........................................................................................70 
 
4.2. Maqmatik süxurların əmələ gəlməsi haqqında  
 
       müasir təsəvvürlər........................................................................................71 
 
4.3. Süxurların maqmatik, metasomatik yolla əmələ gəlməsi haqqında  
 
        meyarlar. Likvasiya, hibridləşmə, assimilyasiya  .......................................76 
 
4.4. Silikat ərintilərin təbiəti və kristallaşması. Bazalt maqması. Fraksion  
 
        kristallaşma. Kristallaşma diferensiasiyası. N.Bouenin reaksion prinsipi ......... 76 
4.5. Bazalt maqması ...........................................................................................78 
 
4.6. Qranit maqması. Peqmatitlər .......................................................................85 
Çapa imzalanmışdır: 04.02.2008.  
 
Formatı 60x84 1/16.  Sifariş 19 
5. Maqmatik süxurların petrogenezisi ............................................................96 
Həcmi 12 ç.v. Sayı 350. 
5.1. Mantiyadaxili diferensiasiya, mantiya maqmatizmi və metasomatizmi.  
       Müxtəlif geokimyəvi mantiya rezervuarları (izotop xarakteristikaları) .......96 
«Bakı Universiteti» nəşriyyatı,  
5.2. Bazit-hiperbazit kompleksləri, onların geokimyəvi  
Bakı ş., AZ 1148, Z.Xəlilov küçəsi, 23. 
 
191 
 
192