N.Ə.İMamverdiyev

7.2). Formasiyanın süxurlarının tərkibindəki mikroelementlərin 
primitiv mantiya ilə müqayisəsi göstərir ki, öyrənilən subqələvi 
vulkanitlər  əksər litofil (LILE) və  bəzi yüksək valentli (HFSE) 
elementlərlə  zəngindir. Bu məlumatlar göstərir ki, öyrənilən 
süxurlar subduksiya üstü vulkanik əmələgəlmələrdən fərqlənir 
(dərin Nb, Ta, Hf minimumları yoxdur) və elementlərin 
miqdarına, spektrin xarakterinə görə onlar zənginləşmiş mantiya 
mənbəyindən  əmələ  gəlmiş okean adaları  və rift zonalarının 
süxurlarına yaxındır (İmamverdiyev və b., 2007).   
 
Şəkil 7.1. Primitiv mantiyaya görə mikroelementlərin konsentrasiya-
larının normallaşdırılması. 
 
Xondritə görə normallaşdırılmış spayder diaqramları. 
Tomson (1982) belə hesab edirdi ki, xondritə görə normallaş-
dırma primitiv mantiyaya nisbətən daha dəqiq və asan informa-
siya verir. Şəkil 7.3-dən göründüyü kimi, əvvəlki spayder 
diaqramına nisbətən mikroelementlər daha az diferensiallaş-
mışdır və mantiya maddəsinin az fraksionlaşmasında soldan 
sağa doğru elementlərin uyuşması artır. 
MORB-a görə normallaşdırılmış spayder diaqramları. Bu   
diaqramlar bazalt, andezit və qabıq təbiətli süxurların 
təkamülünü izləmək üçün daha uyğun gəlir.  Spayder diaqramın 
bu növü Pirs (1983) tərəfindən təklif olunmuşdur və iki 
parametrlə xarakterizə edilir. Birinci: ion potensialı elementin 
mobilliyi üçün ölçü kimi istifadə edilir. Aşağı (< 3) və yüksək 
(>12) ion potensiallı elementlər mobil (mütəhərrik), aralıq 
vəziyyət tutanlar isə qeyri-mobil (inert) qruplara ayrılmışdır. 
İkinci: elementin qranatlı lersolit və  ərinti arasındakı kombinə 
edilmiş paylanma əmsalı kiçik ərimə payında elementin uyuş-
mazlıq sırasını əks etdirir. Daha mobil elementlər (Sr, K, Rb və 
Ba) diaqramın sol tərəfində yerləşdirilir və soldan sağa doğru 
uyuşmazlıq artır.  İnert elementlər isə sağdan sola yerləşərək, 
yenə  də uyuşmamazlığın artması ilə xarakterizə olunur. Saun-
ders və Tarney (Saunders and Tarney, 1984) diaqramı istifadə 
edərək bu elementləri  LILE-qrup (large-ion lithophile ele-
ments) (Rb, Ba, K, Th, Sr, La, Ce),  HFSE-qrup  (high field 
strength elements) (Nb, Ta, Nd, P, Zr, Eu, Ti, Y, Yb) və keçid 
metallar (Ni, Cr) adlandırmışdır.  
 
1
10
100
1000
Sr
K
Rb
Ba
Th
Ta
Nb
La
Ce
P
Zr
Hf
Sm
Tb
Ti
Y
Yb
R
o
c
k
/P
rim
it
iv
e
 Ma
n
tl
e
 
Şəkil 7.2. Kiçik Qafqazın üst pliosen-dördüncü dövr yaşlı traxibazalt-
traxiandezit formasiya süxurlarında mikroelementlərin spayder 
diaqramı (primitiv mantiyaya aid məlumatlar Sun and Mcdonougha 
görə,  1989).  
   
 
165 
 
 
166 
 

---

Qurulan multi-element diaqramlarını analiz və interpreta-
siya edərək aşağıdakıları qeyd etmək olar. Multi-element 
diaqramları  NTE   diaqramlarına nisbətən daha heterogendir. 
Məsələn, daha mobil olan LIL elementlərin davranışında kon-
trastlıq var, HFS elementlər isə az mobildir. Digər tərəfdən, LIL 
elementlərin konsentrasiyası flüid fazasının davranışının funk-
siyası olduğu halda, HFS  elementlərinin miqdarı  mənbənin 
kimyəvi tərkibilə  və süxurların təkamülü zamanı kristal/ərinti 
prosesilə  nəzarət olunur.  HFS  elementlərin paylanma əmsalı 
haqqında  əvvəlki fəsillərdə müfəssəl məlumat verilmişdir. Az 
mobil olan NTE-nin mineraloji nəzarəti də yuxarıda müzakirə 
olunmuşdur. Digər elementlər isə çox vaxt müstəqil mineral-
larla nəzarət olunur. Məsələn,  Zr  konsentrasiyası sirkonla, P 
apatitlə,  Sr  plagioklazla,  Ti, Nb, Ta ilmenit, rutil və ya sfenlə 
nəzarət olunur. Neqativ Nb anomaliyası, həmçinin kontinental 
qabığı xarakterizə edir və maqma prosesinə qabığın da işti-
rakının indikatoru ola bilər. 
 
Şəkil 7.3. Xondrit meteoritinə görə mikroelementlərin 
konsentrasiyalarının normallaşdırılması. 
 
MORB-a görə mikroelementlərin spayder diaqramları şəkil 
7.4-də göstərilmişdir. 
Daha mobil olan LIL elementlərin konsentrasiyası su 
flüidlərinin nəzarətçisi ola bilər, lakin bu elementlər kontinental 
qabıqda toplandığı üçün maqmanın qabıq materialı ilə kon-
taminasiyasının da indikatoru ola bilməsi mümkündür.  
Sonda qeyd edək ki, hal-hazırda multi-element diaqramları 
elementlərin paylanma əmsalını  nəzərə almaqla, bir çox petroge-
netik modellərin (fraksion kristallaşma, assimilyasiya-fraksion kris-
tallaşma, qismən ərimə və s.) qurulmasında geniş istifadə edilir.  
 
7.2.Müxtəlif geodinamik şəraitləri müəyyən edən  
nadir elementlərin diskriminasiya diaqramları 
 
Müxtəlif tektonik şəraitlərdə formalaşmış maqmaların kim-
yəvi tərkibi haqqındakı ideyanı birinci dəfə J.Pirs və Cann irəli 
sürmüşdür (Pearce and Cann, 1971, 1973). Bu müəlliflər iki 
çox böyük əhəmiyyətli məqalələrdə diferensiasiyanın müxtəlif 
məhsulları olan bazaltların geokimyəvi tərkibinə görə onların 
geodinamik mənsubiyyətini təyin etməyin mümkünlüyünü 
 
Şəkil 7.4. MORB-a görə mikroelementlərin konsentrasiyalarının 
normallaşdırılması. 
 
167 
 
 
168 
 

---

Okean silsilələri qranitləri (ORG) 
göstərmişlər. Bu alimlər, həmçinin diaqramları diskriminant 
analizin əsasında qurmağı təklif edərək elə elementləri seçməyi 
təklif etmişlər ki, o elementlər tez və dəqiq təyin edilsin, hidro-
termal şəraitdə inert olsun və tektonik şəraiti identifikasiya edə 
bilsin. Belə elementlərə Ti, Zr, Y, Nb, Sr və b. misal ola bilər. 
Bu diaqramlar adətən, bazalt və qranitlər üçün sərbəst qurulur 
və geodinamik şəraitləri müəyyənləşdirməyə imkan verir.  
Normal okean silsilələrilə assosiasiyada olan qranitlər; 
Anomal okean silsilələrilə assosiasiyada olan qranitlər; 
Qövs arxası hövzələrin silsilələrilə assosiasiyada olan qranitlər; 
Qövs önü hövzələrin silsilələrilə assosiasiyada olan qranitlər. 
Vulkanik qövslər qranitləri (VAG) 
Toleit bazaltı üstünlük təşkil edən okean qövslərindəki 
qranitlər; 
Müasir geodinamik şəraitlərə əsasən aşağıdakılar aiddir: 
Aralıq okean silsilələri  
Əhəngli-qələvili bazalt üstünlük təşkil edən okean 
qövslərindəki qranitlər; 
N-tip MORB-u xarakterizə edən normal okean silsilələri; 
Kontinentlərin fəal kənarının qranitləri. 
E-tip MORB-u xarakterizə edən anomal okean silsilələri; 
Plitədaxili qranitlər (WPG) 
Spredinqin ilkin mərkəzi; 
Qövsarxası hövzə (subduksiya üstü zona). 
Kontinentdaxili dairəvi komplekslərdəki qranitlər; 
Vulkanik qövslər  
Nazik kontinental qabıqdakı qranitlər; 
Toleit bazaltları üstünlük təşkil edən okean qövsləri; 
Okean adalarındakı qranitlər. 
Kolliziya qranitləri (COLG) 
Əhəngli-qələvili bazaltlar üstünlük təşkil edən okean qövsləri; 
Kontinentlərin fəal kənarı. 
Kontinent-kontinent kolliziya ilə assosiasiyada olan sin-
tektonik qranitlər; 
Kolliziya şəraiti  
Kontinent-kontinent kolliziyası; 
Kontinent-kontinent kolliziya ilə assosiasiyada olan post-
tektonik qranitlər; 
Kontinent-adalar qövsü kolliziyası. 
Plitədaxili şərait 
Kontinent-ada qövsü kolliziya ilə assosiasiyada olan sin-
tektonik qranitlər. 
Normal qabıqlı intrakontinental; 
Bu qranit tiplərinin ayrılması üçün müxtəlif tektonik-geodi-
namik  şəraitlərdəki formalaşmış 600-dən çox seçilmiş 
qranitlərdəki  Y, Yb, Rb, Ba, K, Nb, Ta, Ce, Sm, Zr və Hf-un 
analizlərinin nəticələri istifadə edilmişdir.  
Nazik qabıqlı intrakontinental; 
Okean adaları. 
Kontinentlərin passiv kənarı. 
Bazalt və andezibazaltlar üçün çoxlu sayda binar və üç-
bucaq diskriminant diaqramlar vardır. Onlardan bir neçəsi şəkil 
7.5-də göstərilmişdir. Bu diaqramlarla daha geniş uyğun 
ədəbiyyatlarda tanış olmaq olar. 
Bu diaqramlardan ən geniş tətbiq olunanlara Nb-Y, Ta-Yb; 
Rb-(Y+Nb), Rb-(Yb+Ta); Hf-Rb/10-Tax3; Hf-Rb/30-Tax3    və 
s. aiddir (şəkil 7.6). Şəkillərdən göründüyü kimi, bu elementlər 
əsasında okean, plitədaxili, vulkanik adalar, kolliziya qranitləri 
çox dəqiqliklə ayrılır və geodinamik məsələlərin həllində çox 
müvəffəqiyyətlə istifadə edilə bilər.  
Bazalt və andezibazaltlarla yanaşı, qranitoidlər üçün də dis-
kriminasiya diaqramları  tərtib olunmuşdur. J.Pirs və b. (1984) 
tərəfindən qranitlər okean silsilələri, vulkanik qövslər, 
plitədaxili və kolliziya tipləri kimi təsnif olunmuşdur. Onların 
hər birinin daxilində də ayrı-ayrı növlər ayrılmışdır: 
 
169 
 
 
170 
 

---