N.Ə.İMamverdiyev

yataqları xarakterdir. Qeyd etmək lazımdır ki, Şimali Ameri-
kada (Kaliforniya şəraiti) və Monqolustan-Oxot qurşağında 
(Monqol-Oxot  şəraiti) baxmayaraq ki, müxtəlif geoloji 
mərhələlərdə baş vermişdir, onların metallogenik cəhətdən bir 
çox oxşar cəhətləri vardır. Hər iki region üçün volfram, qalay, 
molibden, polimetal, tantal, qızıl, dəmir və s. yataqlar xarakter-
dir və onlar standart və litium-flüorlu qranitoidlərlə əlaqədardır.  
Mürəkkəb geodinamik şəraitə daha bir misal Avrasiya və 
Afra-Ərəbistan, Hindistan plitələrinin uzun sürən qarşılıqlı 
təsiri nəticəsində (mezozoydan müasir dövrə kimi olan kol-
liziya)  əmələ  gələn Tetisin Avrasiya metallogenik qurşağını 
göstərmək olar. Burada müxtəlif genezisə mənsub xromit, mis, 
qurğuşun-sink, polimetal, sürmə, qızıl və s. kimi bir çox yataq 
və təzahürlər aşkar olunmuşdur. Bu şəraitin maqmatik ərintiləri 
(hətta andezitlər) yüksək ilkin izotop nisbətinə malikdirlər ki, 
(0,712-0,714) bu da onların qabıq mənbəyindən  əmələ 
gəlməsinə dəlalət edir.  
    
Endogen filizləşmənin formalaşmasında maqmatizmin rolu 
 Maqmatik süxurların petrokimyəvi seriyalarının, formasiya-
larının, geokimyəvi tiplərinin endogen filizləşmə ilə müəyyən kor-
relyasiyası endogen filizləşmənin formalaşmasında maqmatizmin 
böyük, bəzən isə aparıcı rol oynamasına dəlalət edir. 
Geoloqlar çoxdan bir qrup yataqların ultraəsasi və əsasi, di-
gərlərinin turş süxurlarla sıx  əlaqədə olmasına fikir vermişlər. 
V.İ.Smirnov filiz yataqlarını  dəqiq bazaltoid və qranit qru-
plarına bölmüşdür.  
Filizlərin  əmələ  gəlməsində maqmatizmin müsbət rolu ən 
əvvəl maqmatik filiz yataqlarında təzahür edir. Çoxlu miqdarda 
geoloji, petroloji, geokimyəvi və eksperimental işlər xromit və 
platinin ultraəsasi süxurlarda, mis-nikelin sulfidlərinin 
(platinoidlərlə  və başqa elementlərlə birgə) komatiit və tra-
plarda, titanın  əsasi və ultraəsasi süxurlarda, titanın,  NTE  və 
apatitin qələvi süxurlarda rast gəlməsini maqmatik ərintinin 
diferensiasiya prosesilə əlaqədar olmasını təsdiq edir. Maqma-
togen genezisli yataqlara, həmçinin nadir metal qranitoidlərinə, 
peqmatitlərə, nadir metal karbonatitlərinə aid olan yataqlar da 
aiddir.  
Belə hesab edilir ki, filiz minerallaşması kumulyativ frak-
siya  şəklində ana maqmadan ayrıla bilir və ya iki qarışmayan 
maye  şəklində ayrılır (adətən, sulfid, karbonatit və s.), ya da 
uyğun olan filiz elementlərinin toplanması ilə nəticələnən qalıq 
maqmadan kristallaşır. Məsələn, A.Q.Betextinə görə xromitlər 
bir tərəfdən erkən maqmatik (kumulyativ), digər tərəfdən isə 
gec maqmatik genezisə malik ola bilər. Son vaxtlar Mitçell və 
Qarson (1984) böyük ehtimalla hesab edirlər ki, bəzi ofiolitlərin 
xromit yataqları aralıq okean silsilələrinin altında spredinqin 
mərkəzində mürəkkəb mantiya anateksisi və okean qabığı əmələ 
gəldikdə toleit bazalt maqmasının fraksion kristallaşması 
şəraitində formalaşmışdır. Məsələn, Kipr yataqlarında xromit 
filizləri təbəqələnmiş bazit plutonlarının aşağı hissəsində  əmələ 
gəlmişlər. Aydındır ki, bu yataqlarda kombinə olunmuş paylanma 
əmsalı yüksək  olan elementlər toplanacaqdır. Bazit və ultrabazit 
maqmaları üçün belə elementlərə xromdan başqa nikel, titan, 
dəmir, mis, yəni V.İ.Smirnova görə, bazaltoid qrupu yataqlarını 
əmələ gətirən elementlər aid ola bilər. Əlbəttə, baxılan maqmato-
gen yataqların  əmələ  gəlməsi heterogendir. Mantiya me-
tasomatozu prosesində sulfid maqmasının əmələ gəlməsini Mon-
qolustandakı qələvi bazaltoidlərin nodullarındakı flüid daxilolma-
larıının öyrənilməsilə Kovalenko və b. (1986) isbat etmişlər. 
Göstərilmişdir ki, mantiya metasomatozu sulfid və bazalt 
maqması səpələnmiş  maye karbon qazından ibarət yüksək sıxlıqlı 
emulsiyanın təsirindən baş verir. Belə emulsiya bazal və sulfid 
(pentlandit, xalkopirit) mayesinin yuxarı horizontlara qalxmasına 
və formalaşmasına şərait yaratmışdır.   
Turş süxurlarla əlaqədar olan maqmatogen filiz yataqları 
bir sıra filiz elementlərinin (litium, berillium, niobium, tantal, 
NTE, sirkonium və s.) kristallar və  ərinti arasında kombinə 
 
179 
 
 
180 
 

---

Beləliklə, ən geniş yayılmış mantiya mineralları və maqma 
arasında filiz elementlərinin paylanma əmsalları filiz 
elementlərilə zəngin olan bazit maqmasının mantiya anateksisi-
nin qeyri-mümkünlüyünü göstərir. Ona görə də olivin, klinopi-
roksen, plagioklaz və mikanın fraksionlaşması  nəticəsində 
yüksəktemperaturlu bazit maqmasında qurğuşun istisna ol-
maqla, filiz elementlərinin kifayət qədər toplanma ehtimalı az-
dır. Lakin maqnetitin fraksionlaşması maqmanın diferensiasi-
yası zamanı qalıq maqmada qalayın, volfram və sinkin azal-
masına səbəb ola bilər. Bu, xüsusilə  əhəngli-qələvili maqma 
üçün tipikdir. Bu onunla izah edilir ki, andezit maqmasının 
əmələgəlmə mexanizmi, əvvəlki fəsillərdə qeyd edildiyi kimi, 
bir çox tədqiqatçılar tərəfindən maqnetitin başqa minerallarla 
assosiasiyada bazalt maqmasından fraksionlaşması ilə izah 
edirlər (Babanski və b., 1983, Gill, 1981). 
edilmiş paylanma əmsalının aşağı qiymətlərində qalıq 
maqmada toplanması ilə əmələ gəlir (Ryabçikov, 1975, Kova-
lenko, 1977, Antipin və b., 1984). Bu prosesdə  həm də flüid 
fazasının  böyük rolu vardır.  
Maqmatogen yataqlardan başqa maqmatizmlə bir çox maq-
matikdən sonrakı (skarn, hidrotermal və s.) endogen yataqlar da 
əlaqədardır. Maqmatik proseslərdə onların  əmələ  gəlməsinə 
tipik hidrotermal yataqlar əmələ  gətirən sink, qurğuşun, qalay 
və vol-fram kimi elementlərin maqmada davranışı misalında 
baxaq (V.İ.Kovalenko və b. görə, 1987).  
Şəkil 7.7 və 7.8-də minerallar və maqma arasında bəzi filiz 
elementlərinin  paylanma  əmsalının  temperaturdan empirik 
asılılığı göstərilmişdir (Kovalenko, Ryabçikov, Antipin, 1985). 
Yüksəktemperaturlu (1000 
0
C),  əsasən mantiya təbiətli 
maqmatik sistemdə mantiya üçün tipik olan olivin və 
klinopiroksenlə tarazlıqda olan anatektik maqmada qalay, volf-
ram, sinkin zənginləşməsini  gözləmək olmaz. Həqiqətən də 
dördvalentli qalay və sinkin olivin, klinopiroksen və maqma 
arasında paylanma əmsalı vahidə yaxındır və ona görə  də 
onların maqmadakı miqdarı  aşağıdır və olivin və 
klinopiroksendəki miqdara yaxındır. Bu nəticə K
Mt
 və K
Px
 yaxın 
olduğuna görə  həm primitiv (klinopiroksenlə nisbətən zəngin 
olan), həm də depletləşmiş (klinopiroksenlə kasıb olan) man-
tiya üçün də doğrudur.  
Aşağıtemperaturlu qabıq təbiətli (adətən turş) maqma-
larda filiz elementlərinin davranışında başqa  şəkil müşahidə 
edilir. Belə maqmaların anateksisi metamorfizmin həm qranu-
lit, həm də amfibolit fasiyasında baş verir. Qranulitlərin  əsas 
mineralları piroksenlər, plagioklaz, kalium çöl şpatı, biotit, 
maqnetitdir. 850-1000 
0
C temperaturda qranulitlərin anateksisi 
ilkin mantiya maqmasının anateksisindəki elementlərin pay-
lanması effektinə bənzəyəcəkdir və ona görə də bu şəraitdə də 
elementlərin toplanma ehtimalı aşağı olacaqdır. 
Temperatur aşağı düşdükdə  aşağı paylanma əmsalına malik 
olan kvarsın meydana çıxması elementin kombinə edilmiş pay-
lanma əmsalının aşağı düşməsinə səbəb olacaqdır ki, bu da kvar-
sın fraksionlaşmasında anatektik və qalıq maqmada elementin top-
lanması üçün şərait yaradacaq. Digər tərəfdən isə  turş maqmada 
temperatur aşağı düşməklə litiumlu mikalarda paylanma əmsalı 
kəskin artacaq və qalayın kristallokimyəvi səpələnməsinə  səbəb 
olacaqdır. Deməli, turş maqmada qalayın davranışı biotitin, 
maqnetitin, sfen və ilmenitin, başqa tünd və açıq rəngli mineral-
ların münasibətindən asılıdır. Bu bölünmə qranitlərin qalaylı  və 
qalaysız növlərə bölünməsinin əsasını təşkil edir. Qalaylı maqma-
ların diferensiasiya prosesində biotitin, maqnetitin və başqa kon-
Zənginləşmiş, metasomatik dəyişmiş mantiya mika və am-
fibol saxlayır. Əgər belə mantiya üçün az ərimə payı (məsələn, 
1 %-dən az) qeyd edilirsə, onda mika və amfibolla tarazlıqda 
olan qələvi bazaltoid maqması  əmələ  gələ bilər. Lakin bu da 
maqmada qalay, volfram və sinkin konsentrasiyasını  kəskin 
artıra bilməz. Ona görə ki, ən yükəsk temperaturda (>1150 
0
C) 
bu elementlər üçün K
mika
 vahiddən az fərqlənir və qalay, sink və 
qurğuşunun miqdarı mantiya mikalarında tam aşağıdır (Ryab-
çikov, 1981).  
K
mika
Pb
<1 olduğu üçün qələvi bazaltoid maqmaları mantiya 
mikalarına nisbətən qurğuşunla daha zəngindir.  
 
181 
 
 
182 
 

---