Nigar Hüseynova

yun
”  anlamına  gәlәn  “
sof
”  vә  ya  “
saflıq
” 
mәnasındakı “
safa
” sözündәn törәdildiyi irәli sürülüb. Qәrb mәnbәlәri isә Kuşeyri Risalәsini әsas 
götürüb. Kuşeyri, tәsәvvüf sözünün Ərәb dilindәki “sof” kökündәn törәdildiyinin sәhv olduğunu, 
Qrek
  dilindә  hikmәt  mәnasına  gәlәn  “sofya”  sözündәn  götürüldüyünü  vә  “filosof”  sözündәki 
“sof” ilә eyni mәnaya gәldiyini vә bunun zamanla tәsәvvüf şәklindә dilә gәtirildiyini irәli sürüb 
(Mәrmәr, 2014:34). 
Hansı sözdәn yaranırsa-yaransın tәsәvvüf, ölümlü lakin Tanrı tәrәfindәn şәrәflәndirilәrәk 
yaradılan  insanın  xilqәtinә  zidd  olan  pis  әmәllәrdәn  vә  fikirlәrdәn  özünü  tәmizlәyәrәk  әzәli  vә 
әbәdi olan Tanrıya çatmaq cәhdidir.  
Tәsәvvüf, yeganә yaratma qüdrәtinә malik olan Tanrının vәsfini vә kainatın yaranmasını 
“vәhdәti vücud” anlayışı ilә izah edәn dini-fәlsәfi bir yoldur (Akarpınar-Arslan, 2015:354). 
Tәsәvvüf, ilahi qaynaqlı bir hikmәtin tәsәvvüf düşüncә sisteminә daxil olanlar tәrәfindәn 
yeni gәlәnlәrә ötürülmәsi gәlәnәyidir (Altuntaş, 1986:1), yәni o hәr şeydәn qabaq bir yoldur. Bu 
yolda qazanılan tәcrübәlәri ancaq, ona daha әvvәlcә daxil olaraq tәmsilçilik vәsfi qazanan şәxslәr 
özlәrindәn  sonra  daxil  olanlara  ötürә  bilir.  Qazaliyә  görә  tәsәvvüf  tәqib  әdilәcәk  bir  yol  vә 
metoddan ibarәt olub, Tanrıdan savayı hәr şeylә әlaqәni üzmә halıdır ki, o vaxt hәr bir şey yoxa 
çәkilir  vә  yalnızca  Tanrı  qalır  (Qazali,  2004:48).  İnsanın  bu  yolla  öz  varlığını  Allahın  mütlәq 
varlığında әritmә işinә fәnafillah dәyilir (Kurnaz, 2004:48).  
Tәsәvvüf  yolu  Allahın  varlığına  inanmaqdır  vә  bir  İslam  mistisizmindәn  ibarәt  olub, 
Tanrının sirrini duyma, fikirlәşmә vә inanma, bir irfan cәrәyanı, Tanrı eşqi ilә yaşama sistemidir 
(Banarlı-I, 1971:115). Bu düşüncәnin kökündә dә yaradılışın sirrini başa düşmәk istәmәk arzusu 
vardır (Köprülü,1986:121).  

---

 
 
18 
 
İslam  dininin  qәbul  edilmәsiylә  birlikdә  müsәlman  ölkәlәrdә  yaranmış  tәkkә  vә 
mәdrәsәlәr  Türklәrin  şәhәrlәrdә  kütlәvi  şәkildә  mәskunlaşmasında  önәmli  rol  oynayıb. 
Mәdrәsәlәr  zahiri  elmlәr,  tәkkәlәr  isә  batıni  elmlәrin  inkişaf  әtmәsi  nәticәsindә  yaranıblar. 
Tәkkәlәr  dә  tәsәvvüf  tәliminin  öyrәnilmәsindә  vә  yayılmasında  әn  önәmli  ünsür  idi.  Tәsәvvüf 
әdәbiyyatının Türk dünyasındaki ilkin örnәklәri X-XI-ci әsrlәrdә Türküstanda özünü göstәrib. Bu 
әdәbiyyat, qәdim Türk inamları ilә bağlı ünsürlәri öz bәtnindә barındıraraq yaranıb. Bağdaddakı 
Nizamiyyә  Mәdrәsәsindә  yetişib  müddәrris  sifәtini  qazanan  vә  Xorasandakı  tәsәvvüf 
mәdәniyyәtindә  püxtәlәşәn