Njy ýylda geçirilen prezident saýlawy abş-nyň taryhynda iň çekeleşikli geçen saýlawlaryň biri boldy
Yüklə 1,35 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Raýat jemgyýeti, demokratiýa we saýlawlar
eJ ournal uSa 18
ournal uSa 19
döwlet uniwersitetiniň Hätfild kollejiniň syýasy ylymlar boýunça dosenti. Onuň gyzyklanma bildirýän mowzuklary demokratiýa, kanunylyk we global syýasat, hususan-da Aziýada. Onuň ýazan kitaplarynyň arasynda “Dolandyrmak hukugy: Döwletler neneňsi edip kanunylyga mynasyp bolýarlar we ony elden gidirýärler?” (2009-njy ýyl) we “Hytaýyň demokratik geljegi” (2004-nji ýyl). Ol Demokratiýa žurnalynyň redaktorlar geňeşiniň agzasydyr. Güýçli raýat jemgyýetleri saýlawlaryň netijesin- de häkimiýet başyna gelen resmi adamlaryň häkimiýet dolandyrylyşyny gowy alyp barmaklyga we demokratiýanyň gülläp ösmegine gerek syýasy şertleriň doredilmegine jogapkärli garamagyny talap edýärler. S oňky ýyllaryň mysalynda saýlawlaryň diňe bir özüniň demokratik düzgün-tertibi üpjün etmegi başarmaýandygy mese-mälim boldy. Saýlawlary adalatly geçirip, ýeňşe mynasyp bolanlardan häkimiýeti anyk ülňülere laýyklykda dolandyrmagy talap edýän döw- letler esasy artykmaçlyga, ýagny berk raýat edaralary- na eýe bolýarlar. Häzirki döwürde bar bolan we boljak demokratiýalara degişlilikde geçirilen gözlegler esasynda “Raýat jemgyýeti bilen demokratiýa biri-birini berkidýär” diýen netijä gelindi.
Uzak wagtlap agalyk eden awtoritar hökümetiň baştu- tany 1998-nji ýylda agdarylaly bäri, Indoneziýa geçirilen saýlawlaryň netijesinde eýýäm dört gezek – 1999-unjy, 2001-nji, 2004-nji we 2009-njy ýyllarda – häkimiýetiň asu- dalykly ýagdaýda bir elden başga bir ele geçişiniň şaýady boldy. Şu wagt aralygynda onuň demokratiýa ugrunda ýeten sepgitleri haýran galdyryjydyr. Bu ýurt Azatlyk öýüniň (Freedom House) syýasy we raýat azatlyklary ölçe- gine görä 1997-nji ýylda 6-njy derejede bolandygyndan (iň Raýat jemgyýeti, demokratiýa we saýlawlar Brýus Jilley Ýöriş azatlygy: indoneziýaly talyplar öňki prezident Suhartonyň gülkünç we aýylganç şekilini otlamak bilen onuň parahorlykda aýyplanýandygyna göz ýumulmagyna nägilelik bildirýärler. © AP suratlary erbedi 7-nji dereje) 2009-njy ýylda 2,5 utukly bolmak bilen dünýäniň aram liberal demokratik döwletleriniň hataryna goşuldy. Gapma-garşylyklaryň we syýasy dagynyklygyň bol- magy mümkin diýlen uludan-uly howatyrlanmalara garamaz- dan, işjeň we tertip-düzgünli raýat jemgyýeti Indoneziýany demokratik özgerişlere we kada-düzgünlere uýmaga ýardam edýän köp tejribe bilen üpjün etdi. “Demokratiýa forumy”, “Uniwersitet Prezidentleriniň forumy” ýaly toparlar we azat hem adalatly saýlawlar üçin uniwersitetiň aragatnaşyk ulgamy saýlawlaryň adalatly geçmegine ýardam berdi. Şeýle hem Indoneziýanyň raýat jemgyýeti edaralarynyň oýny kadasyna laýyk oýnamaklaryny, wadalarynda tapyl- maklaryny we saýlawlaryň arasyndaky wagtyň dowamyn- da saýlawçylara jogapkärçilikli bolmaklaryny dowam etdirmeklerini syýasatçylardan talap edendikleri hem uly ähmiýete eýedir. 2001-nji ýylda Jakartada ýerleşýän stra- tegik we halkara bilimler merkeziniň ýerine ýetiriji müdiri doktor Hadi Soesastronyň Birleşen Ştatlaryň diňleýjileriniň bir toparyna: “Ýurdumyzyň juwan demokratiýasy entek hem gaty ejiz, şonuň üçin-de döwlet dolandyrylyşygynyň yza gaýtmagyny görmegimiz ähtimal” diýip nygtady. Onuň aýtmagyna görä, Indoneziýanyň raýat jemgyýeti bolup biläýjek yza gaýdyşyň öňüni almagy özüniň esasy wezipesi hasaplaýar, çünki ol: “Bu biziň üçin birinji nobatda duran meseledir” diýip aýtdy. Bu gün, ýagny şondan dokuz ýyl geçenden soň, Indoneziýanyň raýat jemgyýeti bu aýratyn tabşyrygy berjaý edendigini aýdyp biler. 2009-njy ýylyň fewral aýynda Birleşen Ştatlaryň Döwlet sekretary Hillari Klinton Jakartada ýurduň raýat jemgyýetiniň ýolbaşçylaryny şeýle çydamly, demokratik we adam hukuklaryna sarpa goýýan ýurdy döretmekde aýgytly orun tutandyklary bilen gutlady. Şonda ol: “Geljekki ýyllarda dünýä ýurtlaryna syýahat edenimde, men adamlara:” Eger siz yslam dininiň, demokratiýanyň, döwrebaplygyň we zenan hukuklarynyň egin-egne berip oňuşýandygyny görmek isleseňiz, Indoneziýa baryň diýerin” diýdi. Sagdyn demokratiýa ýetmek üçin, diňe bir saýlawlaryň ýeterlikli däldigine köpler düşündi. Hut şu jähetden demokratiýany kämilleşdirmek we oňa ýardam bermek ýaly çäreleriň üns merkezinde diňe saýlawlar däl-de, eýsem raýat jemgyýetini goldamaklykdan başlap, netijeli kanunçylyk hereketlerini pugtalandyrmaklyga çenli meseleler goýulýar. Ýöne demokratiýanyň saýlaw bilen bagly ýa-da bagly bolmadyk aspektleri özara garaşlydyr: biri – beýlekisinden aýry bolup bilmeýär we olar biri biriniň yzyndan tirkeşikde döreýär. Janly raýat jemgyýeti azat metbugat we garaşsyz edaralaryň beýlekileri tarapyndan goldaw tapanda, diňe saýlawlaryň adalatly geçmegini, kanu- na, kada-düzgüne laýyklygy üpjün etmek bilen çäklenmän, eýsem saýlawlaryň netijelerine hem saýlawlardan soňky döwürde hökümetiň beren wadalarynda durmagyny, aç-açan bolmagyny we kada-düzgüne uýmagyny talap etmek arkaly ýardam berýär. Amerikanyň Birleşen Ştatlarynyň preziden- ti Barak Obama 2009-njy ýylda Moskwada we Akkrada sözlän sözünde demokratik özgerişiň “aşakdan ýokary” geç- meginde raýat jemgyýetiniň tutýan orny barasynda aýratyn durup geçdi. Ol Akkrada eden çykyşynda: “Demokratiýa diňe saýlawlary geçirmek bilen çäklenmeýär. Onuň bir saýlawdan indiki saýlawa çenli aralykda hem bolup geçýän zatlara dahyly bardyr” diýip nygtady.
Efiopiýa hem şol demokratik jebislendirmäniň “aşak- dan ýokary” prosesleriniň nusgasy bolup durýar. Bu döwlet 2005-nji ýylda ilkinji gezek hakyky bäsleşikli saýlawlaryny geçirmegi başardy. Şeýle netijelere ýetmekde ýurduň çäginde öň ýardam we ösüş ugrundaky tagallalary bilen tanalýan Efiopiýanyň raýat jemgyýeti guramalary goldaw berdiler. Oppozision partiýalar ýurduň jemi 547 orunlyk kanun çykaryjy edarasynda öň öz paýyna düşen orunlaryň sanyny 9-dan 173-e çenli artdyryp, ençeme ýylyň dowamy- nda agalyk edip gelýän “Efiopiýanyň Halk Rewolýusion 2008-nji ýyldaky ýerli we parlament saýlawlarynda, efiýopiýalylar saýlaw prosesi amala aşyrmak boýunça okuw geçýärler. © AP suratlary / Anita Powell Yüklə 1,35 Mb. Dostları ilə paylaş:
|