Nutq o‘stirish nazariyasi va metodikasi indd

Uch yashar bola nutqini rivojlantirishga oid vazifalar:
– bolaning imkon doirasi va undan tashqaridagi nutq vositalari bi-
lan faol muloqotga kirishishi, kattalarning savol va takliflariga javob 
berishi, o‘z istak-xohishlari, hissiyotlari, fikrlarini ifoda qilgan holda 
tashabbus ko‘rsatib fikr bildirishga intilishini qo‘llab-quvvatlang; 
– tengdoshlari ishlariga qiziqishi, o‘z taassurotlarini ular bilan 
o‘rtoqlashishni istashi, o‘yin harakatlari, ro‘y berayotgan hodisaga 
munosabatini nutq bilan ifodalashga qiziqishini rag‘batlantiring; 
– bolangizning lug‘at zaxirasini kishilar, o‘simliklar, oziq-ovqatlar, 
kiyim-boshlar, mebellar, uy hayvonlari, o‘yinchoqlar, narsa-buyum 
qismlari (ko‘ylak yengi, cho‘ntaklari va yoqasi; mashina eshigi va 
g‘ildiragi kabilar) nomlari bilan boyitib boring. Gapda so‘zlarni bir-
biriga to‘g‘ri bog‘lashni (masalan, «Uy
da
ketdi» emas, «uy
ga
ketdi», 
«
Kecha
boraman» emas, «
Bugun
boraman») o‘rgatishga alohida 
e’tibor bering;
– bolalarni unli va undosh tovushlarni to‘g‘ri talaffuz qilishga 
o‘rgating.
2. Kichik yoshdagi bolalar nutqini o‘stirishning metodik masa-
lalari. 
Bolaning kattalar va tengdoshlari bilan muloqoti to‘laqonli ij-
timoiy rivojlanishning muhim shartidir. Shundan kelib chiqqan holda, 
bolada muloqotga intilish, muloqot bo‘yicha sheriklarining talabiga 
javob berish, ijtimoiy jihatdan o‘zini tutishga moslashuvchanlik va 
xushmuomalalilik kabi xislatlarni tarbiyalamoq zarur.
Kattalar (ota-onalar, pedagoglar) shuni tushunishlari lozimki, 
qator holatlarda salbiy muloqot tajribasi bolani biron-bir harakat-
ga undamaydi, balki bolani insoniy munosabatlar olamida o‘zini 
ko‘rsatishdan «aynitadi», himoya mexanizmlari – o‘zi bilan insoniy 
olam o‘rtasidagi «devor», atrofdagi olamni «ko‘rmaslik» paydo 
bo‘lishiga olib kelishi mumkin: bola odamlar haqidagi savollarga ja-
vob bermaydi, suratlarda odamlarni «ko‘rmaydi», odamlar va hay-
vonlarni tasvirlovchi o‘yinchoqlar bilan o‘ynamaydi. Muloqotdan 

---

82
faol bosh tortayotgan bolaning dunyosiga qo‘pol aralashish salbiy 
oqibatlarga va tajovuzga olib keladi. Salbiy kechinmalar cho‘qqisida 
o‘ziga nisbatan tajovuz tug‘uladi.
Bolaga oilada va maktabgacha ta’lim muassasasida psixologik ji-
hatdan qulay bo‘lishi, uning kattalar va tengdoshlari o‘rtasida emot-
sional jihatdan qulay muhit yaratish, ular bilan o‘zaro munosabatlar-
dan quvonch va zavq olishlari uchun quyidagilar zarur:
- bolaga kattalar va tengdoshlarining turli emotsional holatdagi 
hissiyotlari va kechinmalari olamini ochib berish;
- bolaning boshqa bolalar bilan ishongan holatda muloqot qilishi 
uchun sharoit yaratish;
- quvonchli, qayg‘uli, xotirjam, emotsional holatini ko‘rish va tu-
shunishga bo‘lgan intilishni rivojlantirish;
- o‘zini tutib turish va g‘azab, qo‘rquv, jahl hislarini ijtimoiy jihat-
dan maqbul shaklda namoyon qilishni rivojlantirish (boshqa bolani 
turtmaslik, urmaslik, o‘yinchoqni qo‘ldan tortib olmaslik va h.k.);
- jamiyatda qabul qilingan muloqot usullaridan foydalanish 
ko‘nikmasini tarbiyalash: ochiq chehra bilan salomlashish va xayr-
lashish, o‘z iltimos va takliflarini xushmuomalalik bilan bildirish; 
yordam berganlik, mehmon qilganlik uchun, o‘yinchoqni berib 
turganlik uchun minnatdorchilik izhor qilish; o‘rtog‘ining iltimo-
siga xushmuomalalilik bilan javob qaytarish; javobini xotirjamlik 
bilan tinglash; o‘rtog‘ini xafa qilmaydigan ohangda o‘z norozi-
ligini izhor qilish.
Pedagogik ishlar to‘g‘ri tashkil qilinganida maktabgacha yosh-
dagi bola besh yoshga kelib ijtimoiy rivojlanishning quyidagi 
ko‘rsatkichlariga ega bo‘ladi:
- insoniy munosabatlarni tushunadi, atrofdagilarning unga nis-
batan yaxshi va yomon munosabatlarini his qiladi va anglaydi; ota-
onasining, tengdoshining emotsional ahvolidagi o‘zgarishlarni pay-
qaydi; diqqat-e’tibor, hamdardlik izhor qiladi;
- «men xohlayman!» vaziyatga oid bevosita istagini to‘xtatib turish-
ga qodir. Empatiya (hamdardlik) va emotsional ekspressiya (quvonch, 
qayg‘u va boshqa holatlarni ifodalash) xususiyatidagi kechinmalar bola 
xulq-atvori va muloqotining tartibga soluvchisiga aylanadi;

---

83
- bolalar barqaror o‘yin birlashmalariga kirishi mumkin, muloqot-
da va birgalikdagi faoliyatda quvonch, zavqlanish, qayg‘u va boshqa 
holatlarni ifodalash uchun emotsional ekspressiv nutqiy va nonutqiy 
vositalardan foydalanadi.
3 yoshdan 5 yoshgacha bo‘lgan bolalar nutqini rivojlantirish emot-
sional tusga ega bo‘lishi lozim. Bunda ko‘rgazmaviylik, o‘yin usul-
lari va didaktik o‘yinlarni keng qo‘llash zarur.