Oğuzlar (TÜrkməNLƏR) faruq süMƏR

1. Mənsur bəy (Kuh-Giluyə) əfşarları.

Daha əvvəl də deyildiyi kimi, əfşar Mənsur bəy Uzun Hə­sən bəyin hələ ağ­qoyunluların başçısı olmazdan əvvəl onun ya­xın nökərləri (yoldaş) ara­sın­da idi¹. Qüvvətli bir ehtimala görə, Mənsur bəy Suriya əfşarlarına mənsub idi. Həsən bəyə sədaqət­lə xidmət etdikdən sonra İran fəth olunanda tabe­li­yin­­dəki əfşar­larla bu ölkəyə gəlmiş və Kuh-Giluyə valisi təyin olunmuşdu. Uzun Həsən bəyin oğlu Fars valisi Xəlil Mirzənin 1467-ci ildə təşkil etdiyi rəsmi keçiddə Mənsur bəy də öz əsgəri birliyi ilə iştirak eləmişdi². Mənsur bəyin Otluq beli (paytaxt) müharibə­sində iştirakına dair Rumlu Həsən bə­yin³ sözlərinə inanmaq müşküldür.

1497-ci ildə ağqoyunlu taxtını ələ keçirmək üçün hərəkətə keçən Mə­həmməd Mirzə Şirazı Pürnək Qasım bəyin əlindən ala­raq Mənsur bəyə ver­mişdi⁴. Pürnək Qasım bəy Azərbaycan hakimi ağqoyunlu Əlvənd və onun bəy­lərbəyisi İbə Sultan tə­rə­findən Farsa göndərilsə də, əfşarlar onu məğlub et­miş, hətta Qa­sım bəyi əsir almışdılar⁵. Yenə Məhəmməd Mirzənin əmir­lə­­rindən Piri bəy adlı bir əfşar bəyi vardı ki, o, Məhəmməd Mir­­­zə ilə Sultan Mu­rad arasında baş verən bir döyüşdə öl­müş­dür⁶.

Mənsur bəyin sonra İraqi-Əcəmə və Farsa hakim olan ağ­qoyunlu Sultan Muradın 907-ci ildə isə Farsı idarə edən ağqo­yunlu Əbülfət bəyin xidmə­tin­də olduğunu görürük⁷. Az sonra Şah İsmayıl qızılbaş türk oymaq­la­rının ba­şın­da ağqoyunlu ha­kimiyyətinə son qoyaraq Səfəvi dövlətini qurmuşdur. Mənsur bəy də bir çox digər ağqoyunlu bəyləri kimi gənc qızılbaş hökm­­da­rı­na itaət etdiyini bildirmış və 911-ci ildə (1505) Fars valisi təyin olunmuş­dur⁸. Lakin Mənsur bəyin valiliyi çox az müddət davam etmiş, onun tutduğu vəzifə Xəlil Sultan titulu ilə zülqədər (dulqədir) boyundan Sarı şeyxli oba­sı­nın rəisi Əmət bəyə verilmişdir.

Ağqoyunluların yüksəliş, tənəzzül və nəhayət süqutuna şa­hid olan, axır­da isə qızılbaş tacını geyən əfşar Mənsur bəyin ölüm tarixi bilinmir. 941-ci il­dən (1534) əvvəl Kuh-Giluyə valisi olan Əlvənd xan hər halda Mənsur bə­yin oğlu idi.

Həmin il öldürülən Əlvənd xanın yerinə Şahrux Sultan ün­vanı ilə Kuh-Giluyə valisi təyin olunan Məhəmməd Mirzə Mən­sur bəyin nəvəsi idi¹. Şah­rux Sultandan sonra Kuh-Giluyə­yə 965-ci ildə Rüstəm xan təyin edil­miş­dir². Ondan sonra bu­ra­da Xəlil xanı görürük ki, o da Mənsur bəyin soyundan idi. Xə­lil xan 10.000 əfşara sərkərdəlik edirdi. Xəlil xan və oğlu Rüstəm bəy 988-ci ildə (1580) Düzməcə (Yalançı) İsmayıl (Qələndər) tərəfindən öldü­rül­dükdə Kuh-Giluyə valiliyinə Xəlilin qardaşı oğlu İskəndər xan təyin olun­du³. O, Farsdakı dülqədirlilərin kö­məyi ilə Yalançı İsmayılı öldürsə də, özü Xəlil xanın kiçik oğlu Şahqulu tərəfindən öldürül­müşdür. Lakin Şahqu­lu da öz qo­hu­mu Əbdüllətif bəy oğlu Həsən bəyin müxalifəti ilə qar­­şılaşmış, bir müddət hər ikisi Kuh-Giluyədə düşmən kimi ya­şamış, nə­hayət, Şahqulu xan 998-ci ildə (1590) Şirazda Hə­sən xan tərə­findən qətlə yetirilmişdir⁴.

Daxili qarışıqlıqdan faydalanan Həsən xan Kuh-Giluyəni bir müddət müs­təqil idarə etdikdən sonra 1003-cü ildə (1594/1595) şahın əmri ilə xan tə­rəfindən qardaşı və oğulları ilə bir­lik­də həbs olunmuş, Kuh-Giluyə vali­li­yinə Kazerun hakimi Əf­şar Əmir xan təyin edilmişdir⁵. Həsən xandan daha heç harada bəhs edilməməsinə baxsaq, hökm verə bilərik ki, o, Şah Abba­sın əmrilə öldürülmüş­dür. Qardaşı və oğulları Qəhqəhə qalasın­da həbs olunmuş və 1018-ci ilədək (1609-1610) burada qalmış­lar. Həmin il orada vaqe olan bir hadisədə şaha sədaqət gös­tə­rərək bağışlanmış və qoruqcular sırasına qə­bul olunmuşlar⁶. An­caq əfşarlar Əmir xanı vali kimi tanımayaraq Xəlil xa­nın nə­vəsi Əbülfət bəyi özlərinə başçı seçdilər. Şah Abbas əfşarların bu ita­ət­sizliyinə qəzəblənərək Fars əyalətinə qul nəslindən Al­lahverdi xanı gön­dər­di. Allahverdi xan Farsa gələrək üsyankar əfşarları cəzalandırdı və özü kimi qul nəslindən olan bir adamı Kuh-Giluyə valisi təyin etdikdən sonra ge­ri qayıtdı⁷.

Kuh-Giluyə əfşarlarının mühüm bir qismini gündüzlü və araşlı oymaq­la­rı təşkil edirdi. Ehtimal ki, araşlı bir yer adıdır. Ha­zırda Şüştər yörəsində yaşayan gündüzlülər Kuh-Giluyədəki gündüzlü əfşarının törəmələridnr.

Xuzistana gəlincə, Təhmasib dövründə əfşar Mehdiqulu xan Şüştər haki­mi idi. Bu əfşar əmiri yuxarıda adı çəkilən Kuh-Giluyə valisi Əlvənd xan ki­mi mərkəzin əmrlərinə tabe olma­dığı üçün onun dəyişdirilməsi lazım bilin­miş və bu işin icrası əf­şar Heydərqulu Sultana tapşırılmışdı¹. 949-cu ildə (1542/1543) Şüştər və Dizful valisi əfşar Əbülfət idi². 1003-cü ildə (1594/ 1595) isə orada yenə əfşarlardan Şahverdi xanı görürük ki, həmin il təhqiqat üçün Şah Abbas tərəfindən göndə­rilən meh­­­tərbaşı Murad bəy tərəfindən öl­dü­rülmüş­dür³. Kuh-Gilu­yə­dəki gündüzlü əfşarının bir bölüyü sonralar Xo­ra­sanda Abi­vərd dolaylarına, digər bir bölüyü isə bir qrup əfşarla bərabər Ur­mi­­ya bölgəsinə göndərilmişdir.

2. İmanlu əfşarı.

İrandakı İmanlu əfşarı dulqədirli eli içindəki imanlu əfşa­rı­nın bir qolu­dur. Onların İrana ağqoyunlular zamanında deyil, sə­fəvilər dövründə gəldiyi ehtimal olunur. Bu əfşarlar haqqın­da ilkin məlumatlarımız hələlik Şah Ab­bas dövründən o yana get­mir. Bu oymağa mənsub Qasım Sultan 1002-ci il­də (1593/1594) Həmədan bölgəsindəki əmirlərdən biri idi. O, 1019-cu ildə (1610/1611) və sonrakı illərdə həmin bölgədə hakimlik etdik­dən son­­­ra 1032-ci ildə (1623) Mosulun fəth olunmasında işti­rak et­miş və xan ünvanı ilə bu şəhərin valisi vəzifəsinə təyin olun­muş­du⁴. Ancaq ertəsi il Osmanlı or­dusunun yaxınlaşması nə­ticə­sin­də İskəndər bəyin verdiyi məlumata görə Qasım xan əs­gər­­ləri­nin azlığı və vəba epidemiyası üzündən şəhəri boşalt­maq məc­bu­riyyətində qalmışdı⁵. Bir il sonra Mosulu geri almaq üçün gön­dərilən Səfəvi qoşununda onun oğlu Kəlbəli Sultanı gö­­rü­rük⁶. Buradan Mo­sulu boşaltdığı üçün Qasım bəyin vəzifə­dən uzaqlaşdırıldığı və ya öldürül­dü­yü nəticəsi çıxır. Şah Ab­ba­sın ölümü zamanı (1037-1627) Kəlbəli xan Ur­miya hakimi idi⁷. Sonrakı əsrlərdə Urmiyada gördüyümüz əfşarların mühüm bir qismi bu imanlu əfşarından, Urmiya hakimləri isə adı çə­kilən Qasım bə­yin soyundan idilər⁸.

Burada xüsusi qeyd etmək istədiyimiz bir məsələ var ki, o da imanlu əf­şarı ilə inallunun bir-birilə qarışdırılmamasıdır. Şi­mali Suriya türkmən­lərinə mənsub olan inalluların İrandakı qo­lu şamlu boyu obalarından idi. Sonralar bu obanın adı bir çox əsərlərdə inanlu kimi yazılmışdır.

3. Alplu.

Alplunun köpəkli əfşarının bir obası olduğunu əvvəlcə söy­ləmişdik. Bu obadan İsmayıl xan 1003-cü ildə (1514-1515) Ka­zerun hakimliyinə təyin edil­mişdi⁹. Şah Abbasın ölümü ərəfə­sin­­də vəzifədə olan üç əfşar bəyindən bi­ri Sistanda Fərəh və İsfizar hakimi olan Ər-Doğdu xan da alplu idi. İran­dakı alplu əf­şarının gündüzlü əfşarı və hətta imanlu əfşarı qədər qələ­bəlik ol­madığı bilinir. İsmayıl xanı 1011-1013-cü illərdə (1602-1605) Fərəh ha­kimi kimi görürük¹.

4. Usalu.

Bu əfşar obasının daşıdığı adın mənası və mənşəyi, məncə, məchuldur. Şah Abbasın ölümü ərəfəsində Kürdüstandakı Ka­və­rud hakimi İmamqulu Sul­tanın usaludan olduğunu bilirik².

5. Əbərlü.

XVI əsrdə əbərlülər Qəzvin bölgəsində yaşayırdılar. Şah Sə­­fi taxta çıxan il (1037-1628) Abivərd hakimi olan Cəmşid Sul­tan əbərlüdən idi³. Nadir şa­hın ölümü ərəfəsində tanınmış bəylərdən biri olan Musa bəy də bu boya mən­sub idi⁴. XVIII əsrdə əbərlü obasından bəzi qolların Tarim və Xalxalda ya­şa­dıqları məlumdur⁵.

Şah İsmayıl və Təhmasib dövründə hansı əfşar obasına mən­sub olduq­ları bilinməyən bir çox əfşar bəylərini görürük. Bunlardan biri Şah İsmayılın Xorasan səfərində (916-1510/1511) iştirak edən Dana Məhəmməd bəy idi⁶. Əhməd Sultan ad­­lı digər bir əfşar əmiri də Şah İsmayıl tərəfindən Fərəh ha­kim­liynnə təyin edilmişdi⁷.

953-cü ildə (1546) Təbrizdə əfşar və zülqədirlər (dulqədir) arasına düşən bir ixtilaf silahlı çarpışmaya qədər böyümüşdü. Bu hadisə zamanı əfşarların başında Sevindik bəy, Şahqulu Sul­tan və Mahmud xan dururdu⁸. Onlardan qo­rucubaşı Sevin­dik bəy 969-cu ildə (1561/1562) ölərkən yaşı 90-ı keçmiş­di⁹. Oğlu Hüseyn bəy Təhmasibin və onun xələfi İsmayılın döv­rün­də Xora­san­da müxtəlif sancaqlarda vali olmuş, Sultan Mə­həm­məd zamanında isə va­li olduğu Səbzəvarda üsyan etdiyi üçün yaxalanıb öldürülmüşdü¹⁰.

977-ci ildə (1569/1570) Kirman valisi olan Yəqub Sultan və qardaşı Yu­sifqulu Sultan, Koroğlu Xosrov Sultan və Dana bəy oğlu Allahqulu bəy də Təhmasib dövrünün əfşar əmirlə­rin­dən idi. Şah Sultan Məhəmməd zamanın­da Fərəh hakimi Hü­seyn Sultan və qardaşı Əlixan Sultan hansı obadan ol­duq­ları bi­linməyən əfşar bəylərindəndir¹¹. Onlar Fərəh vilayətində ortaya çı­xan Yalançı İsmayıllardan biri ilə vuru­şaraq ölmüşdülər. On­la­rın qohumu Yeyən Sultan Fərəhə və İsfizara vali təyin olun­muşdu¹. 997-ci ildə (1588/ 1589) qorucubaşı əfşar Bədir xan idi. O, həmin il Astarabad valisi təyin olundu, qorucubaşılıq əfşar boyundan Kirman hakimi Vəli xana, Kirman valiliyi isə Vəli xa­nın oğlu Bəktaş xana verildi.

997-ci ildə Əfşar Çoban oğlu Mehdiqulu xanın Xorasan səfərində iştirak etməsi əmr olunmuşdu².

XVI əsrdə Səfəvi dövlətində müxtəlif yerlərdə vəzifə tutan əsas əfşar əmirləri bunlardır. Bu misallar onların dövlətin sü­tu­nu olan əsas boylardan biri olduğunu açıqca göstərir. Bununla bərabər Şah İsmayıl və Təhmasib döv­ründə ustaclu və təkəlu ki­mi Anadoludan gəlmə boyların digərlərinə nə­zərən daha güc­lü nüfuza sahib olduqları görünür. Hətta bu iki boy öz arala­rında nüfuz və iqtidar mübarizəsinə girişərək bir-birinə xeyli zərər də toxun­durmuşdur. Şah Abbas əfşarları, xüsusilə onların Kuh-Giluyədə yaşayan ən qə­ləbəlik qolunu itaətsizlikdən dola­yı cəzalandırmış və onlara etibar etmə­miş­dir. Buna görə də onun ölümü ərəfəsində ancaq üç əfşar əmiri vali idi. Yu­xarıda dediyimiz kimi, bunlar Urmiya hakimi Kəlbəli Sultan (imanlu əf­şarından), Fərəh və İsfizar hakimi Ər-Doğdu xan (alpludan) və Karərud ha­kimi İmamqulu Sultan (usaludan) idilər³. Əf­şar­la­rın ən qələbəlik halda yaşa­dıqları Kuh-Giluyə isə qul nəslin­dən olan əmirlər tərəfindən idarə olunurdu. Hə­min şahın döv­rün­də şamlular böyük etibar sahibi idilər; onlardan 8 vali vardı.

Şamlulardan sonra zülqədər (dulqədir) boyu gəlirdi. Buna görə də türk­mən salnaməçi İskəndər bəy şamluları «taifeyi-cə­lilə», dulqədirliləri isə «ta­i­fe­yi-rəfiə» adlandırır⁴. Bu dövr­də qa­carların da o qədər üzdə olmadıqları an­­laşılır; onlardan vur-tut ikicə əmir vardı. Bu iki əmirdən biri qacar boyuna sonradan qa­rışmış, bəzi müəlliflərin yazdığına görə, kürd mənşəli iyirmi dörd obasından idi⁵.

XVIII əsrdə vəziyyət dəyişmişdi. Həmin əsrin əvvəllərində şamlu, dul­qə­dirli və digərləri parçalanmış və zəif bir vəziy­yətdə olduqları halda əfşar­lar və qacarlar həm qələbəlik, həm də qüvvətli idilər. Nadir şah Xorasanda Abivərddə yaşa­yan əf­şarın qırxlu obasından idi. XVI əsrdəki əfşarlar ara­sın­da bu ad­da obaya təsadüf edilmir. Yalnız həmin əsrdə Türkiyədəki Boz-oxda qırxlu adında bir oymaq var idi. XVII əsrdən ediba­rən qırx­lu kosa əh­mədlu, qasımlu, qutulu və bəgəşlu adlı yeni əfşar obaları meydana çıxmışdır. Ehtimal ki, qasımlu obası öz adını imanlu əfşarlarından olan Qasım xandan alıb.

Nadir şah ölkəni qəsbkar əfqanlardan xilas etməklə bərabər özü də fateh hökmdar idi. Ürəyində səmimi bir türkmənlik duy­ğusu daşıyırdı. Digər tə­rəf­dən İran türklüyünü Türkiyə və Orta Asiya türklüyünə yaxınlaşdırmaq üçün məzhəbi bir islahata gi­riş­mişdi. Təəssüf ki, ölümü bu qayənin gerçək­ləş­məsinə aman vermədi.

Qacarlara gəlincə, onlar İranda iqtidarın türklərdən başqa bir qövm əlinə keçməsinə mane oldular. Qacarlar da qövmi şü­u­ra malik bir türk xanədanı idilər. Onlar da əski türkmən xanə­danları kimi oğuz elinə və oğuz boylarına maraq göstərirdilər.

XIX əsrin birinci yarısına aid «Universal coğrafiya»da¹ əf­şarların sayı 90.000 göstərilir və başda Urmiya olmaq üzrə on­ların Xuzistan, Fars və Ma­zandaranda yaşadıqları yazılır. Ha­zırda İrandakı əfşarların çoxu oturaq hə­ya­ta keçmişlər. Onlara İranın təxminən hər yerində təsadüf edilməklə bəra­bər kompakt olaraq Urmiya və Xəmsə (Zəncan), Həmədan ilə Kirmanşah ara­­­sındakı Əsədabad yörəsində, Xuzistan, Fars və Kirmanda ya­­­şayırlar. Ur­mi­ya, Xəmsə və Əsədabad yörəsin­də­ki­lər təma­milə oturaq həyata keçmişlər. Farsdakı inamlu (inallu) elatı ara­sında görünən əfşar uşağı da oturaq həyata keçmişdir. Xuzis­tan­dakı gündüzlü əfşarları, Kuh-Giluyədəki axacəri (ağac əri) elatı arasındakı əfşar oymağı ilə Kirmandakı 5.000 çadırlıq əf­şar tə­şək­külü hələ də köçəridir­lər. Bunlardan başqa, Qəzvinin cə­nub-qərbində 97 kənd­lik Əfşar adlı bir qəza var².

Bu məlumatlardan da göründüyü kimi, əfşarlar tariximizdə ən davamlı rol oynamış böyük bir boydur. Bu baxımdan heç bir oğuz boyu onunla mü­qa­yisə edilə bilməz. Burada əfşarlar haq­qındakı məlumatların xülasəsini ver­­mək yerinə düşərdi.

1. Rəşidəddinin «Türklərin tarixi» fəslində əfşarların hökm­dar yetirən 5 boydan biri olduğu yazılır. Buradan onların oğuz­ların islamiyyətdən əvvəlki tarixlərində də ən mühüm rollar oy­namış boylardan biri olduğu nəticəsi çıxır.

2. Səlcuqlular dövründə öz fəaliyyətləri ilə qaynaqlarda iz bu­raxmış 3-4 boy var ki, onlardan biri də əfşarlardır. Göründüyü kimi, əfşarlar XII əsrin ikinci yarısında Xuzistanda və ona qon­şu yerlərdə 40 ildən artıq sürən bir bəylik qurmuşlar.

3. Əfşarlar XVI əsrdə kayı boyundan sonra ikinci olmaq üz­­rə Anadoluda ən çox yer adına sahib boydur. Bu onların Ana­­­dolunun fəth edilməsi və məs­­kunlaşdırılmasında ən mü­hüm rol oynamış boylardan biri olduğunu gös­tərir.

4. Yazıçıoğlu Əliyə görə, Qaraman oğulları əfşarlara mən­subdur. Bu, çox mümkündür.

5. Əfşarlar oynadıqları böyük tarixi rola baxmayaraq, XIV əsrdə Hələb bölgəsində qələbəlik türkmən icmasını meydana gətirən üç boydan biri idi. XIV əsrdən son dövrlərədək Ana­do­luda və İranda fəaliyyət göstərən əfşarlar həmin əfşarlardır. Bu əfşarlar XIV əsrdə dulqədirli bəyliyinin qurulmasında (imanlu əfşarı), Sisin (Kozan) fəthində və məskunlaşdırılmasında iştirak et­mişlər.

6. XV əsrdə əfşarlar ağqoyunluların fəaliyyətində də iştirak etmişlər. Bu­­nun nəticəsində onlardan bir qismi İrana getmişdir. Səfəvi dövləti qurul­duqda isə Anadoludan İrana yeni əfşar oba­ları köçdü, beləliklə, İranda qüv­vətli bir əfşar varlığı meydana çıxdı. Bu əfşarlara mənsub olan Nadir böyük uğurlar qazanaraq səfəvi hakimiyyətini öz hakimiyyəti ilə əvəz etdi. Əf­şar­lar öz siyasi hakimiyyətlərini itirdikdən sonra da varlıqlarını davam etdir­di­lər. Bu gün İrandakı qələbəlik türk ünsürünün mühüm bir qismi əfşarların törəmələridir.

7. Anadoludakı əfşarlara gəlincə, onlardan bəzi obalar hələ XVI əsrdən eti­barən burada yerləşməyə başlamışdır. Onların bö­yük hissəsi XIX əsrin ikin­ci yarısına qədər köçəri olmuş, son­ra əsasən Kayserinin Pınarbaşı, Sarız və Tomarza qəzala­rında yerləşmişlər.

10. KIZIK

Bu boyun adına tarixi qaynaqlarda təsadüf edilməsə də, təhrir dəftər­lə­rində və digər arxiv sənədlərində rastlanır. Təhrir dəftərlərində kızıklara aid 28 yer adı vardır ki,¹ bunların çoxu indi də mövcuddur². Onlardan beşinin Ankaranın Çubuq və Ayaş qəzalarında olması bu bölgəyə kızık boyuna mən­sub çox mühüm bir elatın yerləşdiyini göstərir.

XVI əsrdə kızıklara aid yalnız bir oymağa təsadüf edil­miş­dir ki, o da Hə­ləb türkmənləri arasındadır. Qanuni dövrünə aid əski dəftərlərdə bu kızık oymağı 162 və 16 evlik iki qola ayrıl­mışdır. Vaxt keçdikcə oymağın əhalisi artmiş və 987-ci ildə ver­gi mükəlləfiyyətli 667 nəfərə, yəni 468 evli, 232 su­baya^* yük­səlmişdir³. Əhali artımı davam edən bu oyma­ğın mühüm bir qismi XVII əsrdə Antəb bölgəsində yerləşmiş, yerləşənlər oturaq kızık adlanmışlar. Oturaq kızıklar Sultan İbrahim döv­rün­də (1639-1648) Antəb bölgəsindəki Oğurca, Damlaluça, Çay quru, Saqqal, Qara dinək, Yalan qaz, Üç kilsə və Taşlıca adlı kəndlərdə, Antəb şəhərində və ona bağlı bəzi kənd və qəsə­bə­lərdə yaşayırdılar.

Bunlardan başqa, mihmadlu və boz atlı oba­larının da kızıklara aid oldu­ğunu bilirik¹. Oturaq kızıkların yerləşdikləri yerlər XIX əs­rin sonunadək öz adları ilə adlanan inzibati bir yörə (nahiyə) halında qal­mışdır. Onların yer­ləşdiyi kəndlərdən bir çoxu bu gün öz köhnə adlarını və mövcudiy­yətini qoruyur.

Sultan İbrahim dövründə kızıkların oturaq həyata keçmə­miş olanları «kö­çər kızık» adını daşıyırdı. Onların sayı 149 nə­fər idi (vergi verənlər). Həm oturaq kızıkların, həm də köçəri kızıkların 1101-ci ildə (1690) Avs­triya səfərinə çağrıldıqları mə­lumdur. Səfərə çağrılan oturaq kızıkların baş­çısı Qara Kət­xuda oğlu Bəkir bəy, köçər kızıklarınkı isə Hacı Zəkəriyyə oğ­lu Əssaf bəy və Kızık Məhməd oğlu kimi bəylər idilər².

XVIII əsrə aid vəsiqələrdə kızıklar pəhləvanlıların başçılıq etdiyi Hərə­meyn üş-şərifeyn əşirətlərindən bmri kimi xatır­la­nır³. Bunlar köçər kızıklar idi. Kızıklardan bir qolun XVII əsrin əvvəllərində Orta Anadoluya gəldiyi bilinsə də⁴, onların aqibəti haqqında hələlik heç bir məlumatımız yoxdur.

XVI əsrdə kızıkların bir qolu da Dəməşq (Şam) bölgəsində yaşayırdı. Qanuni dövründə bu kızık qolu 66 vergi evi olaraq göstərilmişdir⁵.

11. BƏYDİLİ

Bu boy Rəşidəddinin «Oğuznamə»sində hökmdar yetirən beş boydan biri kimi xatırlanır. Rəşidəddin⁶ xarəzmşahlar xa­nə­danının bu boydan oldu­ğunu söyləsə də, bu fikri qəbul etmək mümkün deyil. XVI əsrdə bəydiliyə aid təhrir dəftərlərində 23 yer adına tə­sadüf edilmişdir. Həmin boy bu rə­qəmlə 16-cı yeri tutur⁷. Ha­zırda bu yer adlarından ancaq yarısı qalmışdır⁸.

Bəydililər Şimali Suriyadakı türkmənlərin boz-ox qolunu mey­dana gə­ti­rən qollardan biri idi. XIV əsrin ikinci yarısında ya­zılmış inşa kitabındakı türkmən boyları və ailələrinə aid siya­hıda¹ bəydililərin adı çəkilir. Xəlil əz-Zahiri² də onları xatırla­dır.

Bəydililər səfəvi dövlətinin yaranmasında da iştirak etmiş­lər. Bununla əlaqədar olaraq onlardan mühüm bir qol İrana get­mişdir. Bundan başqa, XVI əsrdə Boz ulus və Yeni-el arasında Şimali Suriyadakı ana qoldan ay­rıl­mış bəydili qollarına təsadüf olunur. İç-el bölgəsində isə müstəqil bir bəydili qolu vardır.

1. Hələb türkmənləri.

Qanuni dövrünün ilk illərində Hələb türkmənləri arasında yaşayan ana bəydili qolu bu türkmən icmasının ən böyük tə­şəkküludür. Buna görə də Hələb türkmənlərinə aid dəftərlərdə bu boyun adı birincilər sırasında çəkilir.

Həmin dövrdə bəydili boyu 40 obadan ibarət idi. Boyun adı­nı daşıyan birinci obanın vergi mükələfiyyətli 260 nəfər əha­lisi vardı. Həmin obanın 20 evlik kiçik bir qolu da Hələb vi­la­yətinin şərq tərəflərində yaşayırdı. Kiçik qa­racalu və böyük qaracalu obalarından sonra kürdlər gəlir. Bu obanın mü­hüm bir qolunun da Boz-ulus arasında yaşadığı görünür. Daha əvvəllər dedi­yimiz kimi, bəzi inamlara görə türkmənlər oğlan uşaqlarına Ərəb, Tatar, Kürd və Çərkəz adını və ya ləqəbini qoyurdular. Bayram oğlu Vəli Kətxuda və bozlu obalarından sonra bəydili boyunun bozqoyunlu adlı ən mühüm oba­sı zikr olunur. Bu oba 1520-1525-ci illərdə bəy ünvanlı şəxslər tərəfin­dən başçılıq edi­lən bir neçə qola ayrılmışdı. Onlardan 25-ə qədər vergi evi olan birinci bozqoyunlu qolu tamamilə bəy ünvanlı şəxslərdən ibarət idi. Bu boyun başında o zaman Atgüdən bəy oğlu Qa­ra­man bəy dururdu. Həmin oba­nın ikinci qolu da Mahmud bə­yin idarəsi altında idi.

Bozqoyunlu obasının əsil böyük qolu isə Hələb türkmən­lə­rinin Yeni-eldəki yaban əri deyilən qolu arasında yaşayır ki, onun haqqında bir az sonra ayrıca danışacağıq.

Belə anlaşılır ki, bəydili boyunun bəy ailəsini bozqoyunlu obası təşkil edir. Rəqqanın məskunlaşdırılması zamanı bəydili boyunun başçısı olan Fi­ruz bəy oğlu Şahin bəy də həmin boy bə­yi obasından, yəni bozqoyunludan idi³. Bəydili boyunun be­şinci obası quzucaqlı (45 vergi evi), on üçüncü oba­sı balabanlu (100 vergi evi), on beşinci obası daş-baş (76 vergi evi) on doq­quzuncu obası dilməklu (96 vergi evi), iyirmi ikinci obası ulaşlu (39 vergi evi), iyirmi beşinci obası tatalunu (177 vergi evi) qeyd etməyə dəyər. Bu­rada adı çəkilən ulaşlu obası ilə Gavur dağlarındakı ulaşlular arasında heç bir qohumluq müna­si­bəti yoxdur.

26-cı və 27-ci bəydili obaları din və təriqət adamlarından iba­rət idi. Bun­lardan birincisi Xoca Əli Şeyx adlanırdı və dörd şeyx ailəsindən ibarət idi. Dəf­tərdə bu şeyxlərin «qədimdən ər ocağı olub bir sənədə üç kəlamüllah xətm edib səvabın həzrəti xudavəndigara (Qanuniyə) əta etdikləri, duaları məq­bul kim­sə­nələr» olduqları qeyd edilmişdir. Şeyxlərdən ibarət olan ikinci oba boz geyikli adlanır. 17 nəfərlik bu oba camaatının «qədim­dən vacib ür-riayə kimsənələr» olduqları, evlərinə «qurban, çı­raq gəlür dərvişlər idük­ləri»^* və «həm məzkur bəydili cama­atı­nın uluları olduqları» bildirilir¹. Bu qeydlərdən bu gün belə Qa­ziantəb və Suriyadakı türkmənlərin yeganə vəlisi sayılan Boz Geyikli Dədənin hansı boya mənsub olduğunu və bu dədənin oğullarının kimlər olduğunu öyrənirik. Yenə həmin qeydlərə gö­­rə, Dədənin XV əsrdə yaşadığı ehtimal edilir.

Bəydili boyunun əhalisi XVI əsr boyunca mütamadi art­mış­dır. 984-cü ildə (1577) Hələb türkmənləri sancağı bəyinə gön­də­rilən bir fərmanda bəy­dili boyunun dövlətə qarşı üsyan etmiş ərəb əmiri Əbu Riş oğluna kömək etmək üzrə olduğu, eyni tarixli digər bir fərmanda isə bəydilinin Sincan, qara şeyxli və çoplu obalarının quldurluq və yağmaçılıq etdiyi bildirilirdi².

Tarixçi Naimə³ bəydili türkmənlərinin Hələbdən Diyarbə­ki­rə qədər uza­nan sahənin ən gözəl yaylaqlarına sahib olduqla­rını yazır. Ancaq həmin mü­əllifin verdiyi məlumata görə, bəy­dili türkmənləri bu gözəl yaylaqlarda ra­hat dur­mayaraq əkin­çilərin tarlalarını öz sürülərinə tapdadır və vergiləri ödə­­məkdən boyun qaçırırdılar. Buna görə də 1039-cu ildə (1630) Bağdadın geri alınmasına məmur edilən və zir-əzəm Xosrov paşa Hələb­dən hərəkət et­məzdən əvvəl qoşun göndərərək bu boyu yola gə­tirmiş, vergi borclarının əvə­zində 10.000 qoyun və 100-dək də­və­lərini zəbt etmişdi.

Bəydili boyu haqqında həmən əsrin sonlarına aid mühüm mə­lumatlar vardır. Lakin bunlardan bəhs etməzdən əvvəl bo­yun Yeni-eldəki qolunu ta­nıt­maq lazımdır.

2. Yeni-el.

Yeni-eldə yaşayan bəydili oymağı bir az yuxarıda dediyi­miz kimi Hələb türkmənləri arasındakı ana qoldan yeni ayrıl­mış və onunla daim təmas və münasibətdə olan qoldur. Bu boy Qanuni dövründə üç obaya bölünmüşdür. Bunlardan 75 nəfər vergi mükəlləfiyyətli birinci oba Dəvə­daş adlı yerdə, ikincisi Boz Üyükdə (62 nəfər), üçüncüsü isə Yellüçəyə bağlı Alaca­xan­da (70 vergi evi) yaşayırdı. Bu oba­lar­­dan ikisi boyun adını, üçüncüsü isə günəş adını daşıyırdı.

III Murad (1574-1595) dövründə bu bəydili qolunun qə­ləbəlik bir təşək­kül halını aldığı görünür. Bu dövrdə bəydili oba­larının ən böyüyü əmtiləklü olub 61 nəfərlik (vergi verən) bəkmüşlü, 26 nəfərlik ərəblu, 26 nəfərlik fə­qih­lu (fakılu), 56 nə­­fərlik sincan, 80 nəfərlik günəş, 93 nəfərlik qazlu qol­la­rından meydana gəlmişdir. Əmtiləkin bir şəxs adı olması ehtimal edilir. Əm­tiləklüdən sonra bəydili qolunun bu obalarını qeyd etməyə dəyər: qara hə­sən­lu (38 vergi evi), qaracalu (82 vergi evi), Sü­leyman Kətxuda (128 vergi evi), topaxlu (150 vergi evi), gün (83 vergi evi), otamışlu (49 vergi evi), qara şeyxlu (97 vergi evi), çobanbəylu¹ (24 vergi evi), bozqoyunlu (86 vergi evi), Uğurlu bəyə tabe digər bozqoyunlu (47 vergi evi), Şəfaət bəyə tabe boz­qoyunlu (32 vergi evi) və quzucaqlı (15 vergi evi)². Yeni eldəki bu bəy­dili qolu qışda Hələb bölgəsinə enərək qış­layırdı.

1100-cü ildə (1698) bəydili qolunun yuxarıda adı çə­kilən bozqoyunlu və qara şeyxlu obaları Əlbistan qəsəbəsinə yü­rüş edərək oranı 40 gün müha­si­rə­də saxlamışdılar³. Bunun sa­­dəcə yağma məqsədi ilə, yoxsa başqa bir sə­bəblə bağlı oldu­ğu­nu təx­min etmək mümkün deyildir. 1101-ci ildə bəydili bəyləri 150 atlı ilə Avstriya səfərinə ça­ğ­rılmışdılar⁴. Həmin bəylər bun­lar idi:

Firuz oğlu Şahin bəy

Şədid oğlu Topal Əssaf bəy

Bəkmişlu Qanim bəy

Kor Nasir bəy

Yüz Hatim ağa oğlu Həsən bəy

Seyfxan bəy

Əbu Seyf oğlu Mirzə İsmayıl bəy

Qara Şeyxlu Qızıl İdris oğlu Musa bəy

Şeyx Musa Kətxuda

Şah İsmayıl oğlu Məhmət bəy

Bozqoyunlu Əhməd Kətxuda

Qara Şeyxlu əl-Eys oğulları Kənan və Kəssal bəy

Qırqıl Yəhya oğlu

Bozqoyunlu Mürtəza Kətxuda

Dəyərlü Yeddi bəy

1102-ci ildə (1690-1691) isə bəydili boyu bütün obaları ilə bir­likdə Ağ­caqaladan Rəqqaya qədər uzanan yerdə, Bəlix çayı sahilində yerləşmək əm­rini aldı¹. Beləliklə, bəydilinin gözəl gün­ləri sona çatmış, acı və hüznlü gün­ləri başla­mışdı. Rəqqada yerləşməsi əmr olunan bəydili obaları Hələb türk­mənləri ara­sın­­da yaşayan və o zamana qədər başqa yerlərə yerləşməmiş olan obalarla Yeni-eldəki bütün obalar idi. Bunlar Yeni-eldən Ha­cı Əli oğlu Qa­nim bəyin idarəsindəki 500 vergi evli bəkmiş­lü obası, qara şeyxlu kəndxu­dalarının (Əssaf bəy) 600 vergi ev­li obası, Firuz bəy oğlu Şahin bəyə tabe 600 vergi evli bozqo­yunlu obası, Seyf xan idarəsindəki 200 vergi evli digər boz­qo­yunlu obası, kəndxudaları Pirbudaq oğlu Məhmət və Satılmış olan 500 vergi evli dimləklü obası idi. Onların ümumi sayı 3200 vergi evi edir. Hələb türkmənləri arasındakı bəydilidən isə tatalu, qazlu, balabanlu, ərəblü, daşbaş, sincan, günəş və b. obaların yerləşməsi əmr olunurdu².

Bunlardan bir qismi yerləşdikləri yerlərdə quldurluq et­mə­yə başlamış, bir çoxları da çox sevdikləri Uruma qaçmış­dı­lar. Ancaq qaçanlar şiddətlə tə­qib edilərək yerləşmə yerinə gə­ti­ril­dilər. Digər türkmən oymaqları vaxt keç­dikcə fürsət tapa­raq bi­rər-birər qaçsalar da, boy həmrəyliyini mühafizə edən qə­lə­bə­lik bəydililər Rəqqada qaldılar³. Yerləşdirmə prose­sinə Qazı­za­də Hü­seyn Paşa başlamış, bu işi Yusif Paşa başa çatdırmışdır.

Bəydili boyunun məskunlaşdırılmasına dair bir şeirdə hər ikisinin adı çə­kilir:

Qazı oğlu Yusif Paşa gələndə⁴,

Yalan dünya mənim derdi bəydili.

Səksən min evlə Rəqqaya köçəndə,

Tayı, muvalini qırdı bəydili¹.

Döyülər davullar, inildər dağlar,

Hərbilər çağrılır, analar ağlar,

Gurlayıb Fiyaxana qonduğu çağlar,

Şəmsəddindən übur etdi bəydili.

Döyülür davullar, çəkildi sancaq^*,

Qoç igid atına taxıldı ponçax^**,

Həmid il-Abbas bu işi tutdu ancaq,

Köç ilə düşmənə vardı bəydili.

Şeyx əfəndi belə çaldı qələmi,

Namı tutdu bəydilinin aləmi,

Ənnək Südlüoğlu Hüseyn Çələbi,

Çarxacınız Cəfər olsun, bəydili.

Qara bayraq salsaq, şərq evi iraq,

Qara gün olanda əşirət gərək,

Şunda eyi bir nam qazandı Soyban Baraq,

Mində birin oma dikdi bəydili.

Daşdəmirim də söyləyər özündən,

Mədh edəlim bəydilinin yazından,

Ala bucaq Kəttələnin düzündə(n?)

Hamidin sancağın basdı bəydili².

Bəydililər yerləşdikləri yerə Colab deyirdilər. Colab (Cül­lab) əslində Ur­fanın şərqindəki bir kəndin və çayın adıdır³. Öv­liya Çələbi⁴ Çolabdan bir qə­səbə kimi bəhs edir. Bəydili boyu Harranın altındakı Eyn Arus və Ağca­qa­ladan Rəqqaya çatana qədər Bəlix çayı sahillərində yerləşdirilərkən baş­çıları-ulu bəy­ləri bozqoyunludan Firuz oğlu Şahin bəy, qardaşı Kənan və Qurd bəy idi¹.

Şahin bəy bütün bəydililərin başçısı kimi görünür. O eyni zamanda Rəq­­qaya göndərilən bütün oymaqların iskanbaşısı (is­kan məskun sözündən­dir-tərcüməçi) idi. İskanbaşılıq dövlət tə­rə­findən verilir, vəzifəsi oymaqların təzə məskəndə yaşama­la­rına diqqət etmək, aralarında nizam və asayişi qoru­maq idi. Əvəzində onlara Balis² sancaq bəyliyi verilirdi. İskanbaşılar oy­maq bəylərindən təyin edilirdi. Şahin bəydən sonra qardaşı Kənan bəyin iskan­başı təyin olunduğunu bilirik³.

Rəqqa bölgəsinə yerləşdirilən bəyliyi və digər oymaqların rə­vayətlərində Şahin bəyin yerinə onun atası Firuz bəyin adı çə­kilir:
Toplandıq əşirət, gəldik Colaba,

Baş-bəndi də Firuz bəyin deyilmi?

Əmr eylədi bəylər, qonduq yan-yana,

Hacı Əlinin yurdu Seylan deyilmi?

Ondan aşağıya Bulaq düzüldü,

Bənd sahibi ismi-isminə yazıldı,

Orda Bərk ağanın kefi duruldu,

Nəvələrin yurdu Şirvan deyilmi?

Yurd verildi Ulaşlının bəyinə,

O da qondu Bərk ağanın sağına,

Firqət gəldi Ağcaqala dağına,

Bayındırın yurdu Qoncan deyilmi?

Dədəmoğlu, xeymələrin qurulsun,

Çəkilsin bayraqlar, mehtər^* vurulsun,

Döyülsün qəhvən, hərbin^** çağrılsın,

Abdalların yurdu örən^*** deyilmi?

Rəvayətlərə görə, bəydili boyunun bəyi İskanbaşı Firuz bəy (rəvayətdə: Feruz) bu fəna yerlərdə yaşamaq olmaz deyə­rək, bəzi obalarla bərabər İrana getmişdir⁴.

Oymaqların başında duran bəylərin Osmanlı dövlətinin on­la­­ra etibar et­məməsi, vəzifə verməməsi və xüsusən də dövlət mə­murlarının haqsız rəftarı üzündən İrana getdikləri bir faktdır. XV əsrdə və XVI əsrin ilk rübündəki kö­çəri bəy ailələrinin da­ha sonra müşahidə edilməməsi onların İrana köç­müş olma­ları ilə bağlıdır. İranda isə onlar türk əsilzadələri sırasına daxil edi­lir, yüksək mənsəblərə təyin olunurdular. Buna görə, Şahin bə­yin (rəva­yət­lərdə Firuz bəy) İrana getmiş olduğu qəbul edilə bi­lər. Necə ki bu şeir Firuz bəyin İrana getdiyini açıqca göstərir:

Səhərdən avazın bağrımı dələr,

Durnanın qanadı köz kimi yanar,

Qaldırmış qanadın yavru baş sanar,

Firuz bəy Əcəmə getdi, durnalar.

Yeddi atlı ilə mindik, Allah əmanət,

Yetmiş min övliya eyləsin himmət,

Yurdumu bəkləsin oğlum Məhəmməd,

Firuz bəy Əcəmə getdi, durnalar.

Çağırışı-çağırışı yayladan enin,

Enin Eyn-Əlizə¹, bir səmah² dönün,

Bəydən izin olsa, qoruğa qonun,

Firuz bəy Əcəmə getdi, durnalar.

Məndən salam eylə Xəznə sultana³,

Çıxarsın alları, qara bağlasın,

Kiçik oğlu ilə könül əyləsin^*,

Firuz bəy Əcəmə getdi, durnalar⁴.

Bəydililər onları yandırıcı Rəqqa çöllərində buraxıb Əcəmə gedən bəy­lə­rini əsla unutmamış, adını uşaqlarına (Feruz şəklin­də) qoyaraq xatirəsini zəmanəmizə qədər yaşatmışlar. Bu Firuz bəyin iskanbaşı Şahin bəy olması ehtimalı qüvvətlidir. Şahin bə­yin Firuz bəy adlı bir oğlunun olduğunu da fi­kirləşmək müm­kündür.

Bəydililər və digər türk oymaqları sonralar dövlət tərəfin­dən sürgün yeri olaraq qəbul edilən Rəqqa bölgəsində yalnız su­­suzluq və qovurucu istilərlə de­yil, ərəb boyları ilə də müba­ri­zə aparmaq məcburiyyətində qalmışlar. Mü­barizə əhalisi qə­ləbəlik olan təyy və ənəzə ərəbləri ilə aparılırdı. Əhalisi çox və qa­yət vəhşi olan bu qəbilələrlə sayı onlardan çox az olan bəydi­linin və di­gər oymaqların igidliklə döyüşdükləri bilinir¹.

Rəqqada məskunlaşma türkmənlərin ərəblərlə, kürdlərlə, xü­susilə axı­rıncıların rişvan və milli əşirətləri ilə vuruşmalarına dair bir çox şeirlərin zə­ma­nəmizədək gəlib çıxmasına səbəb ol­muşdur. Bu gözəl şeir həmin müba­ri­zələrlə bağlıdır:
Rəqqa çöllərindən gələn qazilər,

Rəqqanın da qönçə gülü soldumu?

Yenidən bir xəbər duydum oradan,

Cərid Bəkir öldü derlər, öldümü?

Cərid Bəkir ölsə, qırıldı kilid,

Yolumuza çökdü bir qara bulud.

Kürdülü Kərimlə bayındır Xalid

Qolu bağlı cəlladlara vardımı?

Qul Sədunum der ki, bulmadıq vəfa,

Hökmümüz keçərdi ol Qafdan-Qafa,

Ulaşlu oğlu Hacı Mustafa

Alayları bölük-bölük böldümü? ²

Şeirdən göründüyü kimi, bu savaşlarda ad çıxarmış igidlə­rin adı çəkilir və Cərid Bəkirin ölümündən doğan təəssüf bildi­ri­lir. Cəridlərdən bir oy­mağın da bəydililərə qonşu olaraq Bəlix çayının sahilində yerləşdiyini bili­rik³. Bu, Boz ulus cəridi idi. Baraqların da bu əslində bir cərid obası olduğu barədə fikrimizi əvvəlcədən bildirmişdik.

Bəydili boyu Rəqqa bölgəsinə alışdı, hətta rəvayətlərə görə təhlükəli düşmənləri olan ərəb boyları ondan çəkinməyə başla­dı. Rəvayətə görə, bir karvan soyğunundan dolayı Hələb valisi Abbas Paşa türk oymaqlarının üs­tü­nə qoşun çəkərək, onların da­ğılmalarına səbəb olmuşdur. Bu şeir türkmən­lərin Abbas Pa­şa ilə vuruşduqlarını göstərir:

Əvvəlcə gəlmişdik iskan olanda,

Dağıtdın Cülabı, sən Abbas Paşa.

Əşirət! Siz də baxın böylə zamana,

Dağıtdın Cülabı, sən Abbas Paşa.

Heydərli, çələbi çıxsın bir yana,

Ərəbli, qədirli döndü aslana,

Dörd yanımız döndü qana, dumana,

Dağıtdın Cülabı, hey Abbas Paşa.

Günəşlə ulaşlı döyüşə ensin,

Qazlı, bayındırlı arxada dursun,

Torunlu, şərq evli hazırlıq görsün,

Dağıtdın Cülabı, hey Abbas Paşa.

Məhmət bəyim der ki, belim büküldü,

Gözüm yaşı sinələrə töküldü,

Dağıldı əşirətim, bəndim söküldü,

Dağıtdın Cülabı, sən Abbas Paşa.

Beləliklə, Abbas Paşaya məğlub olan bəydili, baraq və di­gər oymaqlar Cülabı tərk edərək dağı­lır­lar. Bu hadisə XIX əsr­də olmuşdur. Rəqqadan çı­xan bəy­di­lilərin mühüm bir hissəsi An­təbin cənub yörəsinə yerləş­mişdir. On­lardan 6 obanın kənd­ləri Suriya torpaqlarında yerləşir. Ərəb­li obasında mənsub kənd­lərin çoxu Türkiyədə, üç kənd isə (Çör­tən Höyüyü, Tələyli, Ağdaş) Suriyadadır. Qara şeyxli oba­sı kəndləri təmamilə Tür­ki­yə­də olsa da, bəkmişli obasının kəndləri Suriyada qalmışdır. Bəkmişlidən başqa qazlı, gü­nəc bayraqlar (əski günəş obası), qə­dirli, hacı mahlı, heydərli, Çə­ləbi obala­rı­nın kəndləri də Su­ri­ya torpağındadır.

Bəydililər çoxdan bəri oturaq həyata keçsələr də, son boy təş­­kilatlarını unut­mamışlar. Rəqqa bölgəsinə yerləşmə və on­dan sonra baş verən hadi­sə­lərə dair xatirələr hələ də canlı bir şəkildə yaşamaqdadır. Əfşarların qovğun­lara dair şerləri olduğu kimi, onların da yerləşməyə, ərəb və kürd oymaqları ilə savaş­la­ra dair şerləri də vardır. Şeirlərdən bəzilərini yuxarıda dərc et­­dik¹.