Oqtay əFƏNDİyev
Yüklə 2,17 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- I Şah Təhmasibin şəxsiyyəti
128 Süleyman rus dövlətinin istilalarına mane ola bilmədi. 1569-cu ildə Iı Sultan Səlim Krım xanı Dövlət Gireylə birlikdə rusları Həştərxandan sıxışdırıb çıxarmaq məqsədilə yürüşə başladı. Müharibədə özlərinin donanmasından istifadə etmək məqsədilə, türklər hətta Don ilə Volqa arasında kanal qazmağa cəhd göstərdilər 188
. Lakin bu cəhdlər uğursuzluqla başa çatdı. Moskva dövləti Həştərxanı əlində saxlaya bildi, lakin Şimali Qafqazda möhkəmlənə bilmədi.
İsmayılın böyük oğlunun – I Təhmasin şəxsiyyəti, ümumilikdə tədqiqatçıların mənfi qiymətini almışdır. Onların əksəriyyəti bu fikirdədir ki, şah heç bir cəhətdən “özünün dahi atasına bənzəmirdi”. Süst xasiyyət, passivlik, təşəbbüssüzlük kimi keyfiyyətlər ona aid edilir. Bu rəylərdə I Təhmasib gözə çarpmayan, qabiliyyətsiz dövlət xadimi, din fanatiki kimi nəzərə çarpır. Biz I Şah Təhmasibi heç də həddindən artıq qiymətləndirmək, ideallaşdırmaq fikrində deyilik. Lakin bu xarakteristikanı bir qədər sərt hesab edirik. I Təhmasibin simasında çox cəhətlər onun ağıllı, ehtiyatlı siyasətçi olduğunu göstərir. I Şah Təhmasibin müasirlərinin məlumatlarına müraciət edək. Təhmasib hicri 918-ci il zilhiccənin 26 (1513-cü il martın 3)-da 189
anadan olmuş, hicri 984-cü il səfərin 15 (1576-cı ilmayın 14)-də vəfat etmişdir. Öz atasının hicri 930-cu il rəcəbin 19 (1524-cü il mayın 24)-da erkən ölümü üzündə on yaşlı oğlan ikən taxta çıxmışdı. Tamamilə təbiidir ki, o, qızılbaş tayfa başçılarının əlində oyuncağa çevrildi və onların hakimiyyət, var-dövlət uğrunda qanlı mübarizəsini acizanə surətdə müşahidə edirdi. Budaq Qəzvininin 129 yazdığına görə, gənc Təhmasib elmlərə müvəffəqiyyətlə yiyələnirdi. O, nisbətən qısa vaxtda müsəlman hüququnun (şəriyyə) və adi hüququn (ürfiyyə) bütün incəliklərinə bələd olmuşdu. Xəttatlığa və nəqqaşlığa böyük həvəsi olduğuna görə, hər birinin öz sənətində “yeganə” olduğu görkəmli müəllimlər onunla məşğul olmağa cəlb edilmişdilər. Xəttatlar – Molla Əbdi Nişapuri, Şah Mahmud Nişapuri, Molla Rüstəm Əli Hərəvi, nəqqaşlar – Sultan Məhəmməd, Behzad, Mirək İsfahani, Mir Müsəvvir və Dust Divanə məhz belələrindən idilər. Şair Buk ül-işk bu münasibətlə belə bir beyt demişdi: Nə gözəl tərəqqi etdilər bişəkk, Katib, nəqqaş, qəzvinli, bir də eşşək. Budaq şerin mənasını belə izah edir: katibin (xəttatın) və nəqqaşın adının çəkilməsi aydındır; burada qəzvinli ona görə verilmişdir ki, onun vəkili Qazi Cahan Qəzvini olmuşdu; ulağın xatırlanmasına gəldikdə isə tarixçi yazırdı: bu, ona görədir ki, Təhmasib uşaq yaşlarında ulağın üstündə bir dəstə uşağı yığıb onlarla gəzməyi və oynamağı xoşlayırdı 190
. Artıq iyirmi yaşında ikən həddi-büluğa çatmış Təhmasib qətiyyətlə dövlət işlərini öz əlinə aldı. Burada da onun dövlət və siyasi xadim kimi qabiliyyəti özünü göstərdi. Müasir müəlliflər, bir qayda olaraq hakimiyyətdə olmuş şahların şəxsiyyətinin təriflərlə təsvir edirlər. I Şah Təhmasibin səciyyəsi bi baxımdan istisnalıq təşkil etmir. Məsələn, Budaq Qəzvini şahın məziyyətlərini sayarkən göstərir ki, ədaləti sayəsində “onun vəkilləri, vəzirləri, müstəvfiləri və məmurların başqaların haqqını bir karat belə azaltmağa, yaxud artırmağa imkanları qalmırdı. O, həftəni elə bölürdü ki, hər gün müəyyən iş görülsün. Sədrlər, qazilər və fəqihlər işlərə şəriətlə baxmaq üçün daim hazır olurdular. Onun fərmanı ilə dəftərxanalarda hesablanan bütün məsvəflər (ixracat-i hükmi) ləğv edildi. O, hər il təxminən 80 min tümənə çatan vilayətlər üzrə 130 tamğanı onlara güzəşt etdi, rəiyyətdən 10-20 illik vergini almaqdan imtina etdi. Bir sözlə, rəiyyət belə dinclik və əmin-amanlığı heç vaxt görməmişdi. Və əgər hər hansı bir rəiyyət saraya hakimdən şikayət edərdisə, sonuncu şikayətə baxıldıqdan sonra vəzifədən azad edilirdi”. Budaq Qəzvini göstərir ki, Şah Təhmasib Osmanlı Türkiyəsi, Hindistan və Mavəraünnəhr padşahlarına göndərilən məktubların qaralamalarına şəxsən düzəlişlər edirdi. Təhmasin əlli iki illik şahlığı dövründə ilbəil qışlaq və yaylaqları xatırlayırdı. Özünün qeyri-adi yaddaşı ilə tanınmışdı. O, bütün əyanları (ərbab), vəzifə sahiblərini (kələntəran) və adlı-sanlı şəxsləri (əşraf) adı ilə və üzdən tanıyırdı”. Ən təəcccüblüsü bu idi ki, şah ona xidmət edən üç min nəfər qorçi və üç minə qədər yasavul, bukavul vəzifəli şəxs və daxili mühafizəçilərin (qalaçı) hamısı haqqında, “hansının nə vaxt mülazimliyə başlaması, yürüşlərdə hansı şücaət və igidlik göstərdiyini və əvvəllər hansı xanın və sultanın yanında qulluq etdiyini” bilirdi 191
. Digər bir müasir – Həsən bəy Rumlu da qeyd edir ki, Təhmasib yetkinlik yaşına çatdıqdan sonra “səhərdən axşama qədər dövlət işləri ilə məşğul olur və bütün işləri özü görürdü. Belə ki, vəkillər və vəzirlər onun icazəsi olmadan heç kəsə bir fəls belə verə bilmirdilər”. O, vasvası dərəcəsində təmizkar, hər şeydən şübhələnən adam idi və heç kimlə yemək – içməyi xoşlamırdı. O, ömrünün son 20 ilində ata minməmişdi. Şah zahiri əlamətlərinə görə hündürboylu, gərilmiş simalı, uzun əlli, sarı bənizli və saqqalı tamam ağarmış bir şəxs idi”. Tarixçi davam edərək yazır: “Döyüşçülər ona o qədər sadiq idilər ki, 14 il ərzində məvacib verilmədiyinə baxmayaraq, heç kəs şikayət etmirdi” 192 .
dodaqlarına və ağ saqqalına baxmayaraq, 60 yaşlı şahı üzünün düzgün cizgiləri olan ortaboylu” bir şəxs kimi təsvir edir. “O, bədbin xasiyyətlidir, öz sarayını 11 il ərzində tərk etməmişdir” Sonra isə o, I Təhmasibi çox da cəsarəti olmayan, qanun və ədalət Yüklə 2,17 Mb. Dostları ilə paylaş:
|