Oqtay əFƏNDİyev
Yüklə 2,17 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- AZƏRBAYCAN SƏFƏVİLƏR DÖVLƏTİNİN ZƏİFLƏMƏSİ VƏ TƏNƏZZÜLÜ
131 haqqında az, qadınlar və pul haqqında çox qayğı göstərən, “xırda tacir məharəti ilə alan və satan” xəsis kimi səciyyələndirmişdir 193
. Lakin buna baxmayaraq, venetsiyalının qeyd etdiyi ki, “şaha münasibətdə xalqın ehtiram və məhəbəti ağlasığmazdır. Çünki onlar ona şah kimi deyil, özlərinin böyük sitayiş obyekti, Əli nəslinə mənsub olduğuna görə Allah kimi ehtiram edirlər”. Alessandri, ilahiləşdirməyə qədər gedib çıxan, yalnız iri şəhərlərin sakinləri ilə məhdudlaşmayan, həm şahın ailə üzvləri və saray adamları, həm də dövlətin ucqarlarının əhalisi arasında da yayılan bu ehtiramın qeyri-adi formaları haqqında məlumat verir 194
. Həsən bəy Rumlunun sözlərinə görə, müsəlman hökmdarlarıarasında öz hakimiyyətinin davamlılığına görə I Təhmasib yalnız Fatimi xəlifəsi Müstənsir əl-Billahdan geri qalırdı 195
. Mənbələrdə I Şah İsmayılın dini islahatından başqa, digər ictimai islahatları barədə məlumatlar yoxdur. Ola bilər ki, dövlətin taranması və siyasi cəhətdən möhkəmlənməsi dövründə sosial islahatlara xüsusi ehtiyac da hiss olunmamışdı. Lakin dövlətin birliyini saxlamaq mənafeyi naminə I Şah Təhmasib üçün bəzi ictimai-iqtasadi islahatların keçirilməsi obyektiv zərurət oldu. Onun ən mühüm islahatı şəhər həyatının, ticarətin yüksəlişini ləngidən tamğa vergisinin qəti ləğv edilməsi oldu. Onun vilayətlərdə şiə əhalisinin vergi yükünü yüngülləşdirmək məqsədilə cəhd göstərməsi, sui-istifadə hallarının qarşısını almaq üçün cərimələr müəyyən etməsi, sikkə işi sahəsində islahatı və s. haqqında da məlumatlar vardır 196
. IV FƏSİL AZƏRBAYCAN SƏFƏVİLƏR DÖVLƏTİNİN ZƏİFLƏMƏSİ VƏ TƏNƏZZÜLÜ 132 I Şah Təhmasibin həyatının son illərində sarayda vəziyyət. Əyanlar arasında parçalanma Ölkəni idarə etmək işinin bir hissəsini daha gənc qüvvələrin öhdəsinə buraxmaq üçün, I Təhmasib öz oğlanlarından birinə - Heydər Mirzəyə inzibati işlərin idarə olunmasını çox erkən etibar etmişdi. 1571-ci ildə, 18 yaşı olanda Heydər Mirzəni Alessandri, əslində bütün işləri idarə edən şah müavini 1 adlandırır. Yaşca Məhəmməd Mirzə və İsmayıl Mirzədən kiçik olmasına baxmayaraq, bu şərait tezliklə onda uzaq şöhrətpərəstliyin hisslərini gücləndirmiş, taxt-taca iddialarının oyanmasına səbəb olmuşdu. İskəndər bəy Münşinin yazdığı kimi, o, şahın rəğbətini ona görə qazanmışdı ki, hər işdə atasının razılığı ilə hərəkət edirdi 2 . Venetsiya səfiri Heydər Mirzəni alçaqboylu, lakin çox yaraşıqlı bir şəxs kimi təqdim edir. O, bacarıqlı natiq, qəşəng və mahir at çapan idi. Alessandrinin sözlərinə görə, o, adamların müharibə haqqında söhbətlərini dinləməyi xoşlasa da, həddən artıq zərif və demək olar ki, qadın təbiəti ilə özünü belə təmrinlərdən ötrü yararlı saymırdı 3 . Dövlət işlərində onun təsir və rolu artmışdı. Qardaş və bacıları ona nifrət edir, həsəd aparırdılar. Saray adamları isə Heydər Mirzəyə hörmət edirdilər. I Təhmasibin ölümündən sonra baş vermiş hadisələri araşdırmaq üçün, taxt uğrunda mübarizənin nəticəsini müəyyən etmiş saraydaxili vəziyyət və qüvvələr nisbəti üzərində dayanmaq zəruridir. I Şah Təhmasibin 9 oğlu qalmışdı. Bunlar – İsa bəy Mosullu Türkmanın qızı Sontanımın dünyaya gətirdiyi Məhəmməd Mirzə və İsmayıl Mirzə; Şamxalın bacısından və çərkəz kənizlərindən olan Süleyman Mirzə, Mahmud Mirzə və Əhməd Mirzə; gürcü kənizlərindən doğulmuş Heydər Mirzə (onun barəsində yuxarıda 133 danışıldı), İmamqulu Mirzə, Mustafa Mirzə və Əli Mirzə idilər 4. .
çıxmırdı. Lakin hicri 982 (1575)-ci ildə I Təhmasib ağır xəstələndi və bu məsələ şah sarayındakı müzakirələrin başlıca mövzusuna çevrildi 5 . Səfəvilərin sarayında ziddiyyətlər kəskinləşdi. Öz namizədini taxt-tac varisi kimi irəli sürən qruplaşmalar yarandı. Təhmasibin böyük oğlu Məhəmməd Mirzənin taxta sahib olmaq hüququ şübhə doğurmurdu. Həqiqətdə isə ağır xəstəliyi getdikcə güclənən korluğu üzündən onun imkanları çox cüzi idi. İsmayıl Mirzə istisna olmaqla şahın qalan oğlanları azyaşlı idilər və buna görə də hesaba alınmırdılar. Güclü qızılbaş əyanlar qrupunun müdafiə etdiyi, həmçinin yaxşı tanınan İsmayıl, Heydər Mirzənin ciddi rəqibi idi. Lakin artıq iyirmi ilə yaxın bir müddətdə Qəhqəhə qalasında dustaqda olması İsmayılın vəziyyətini xeyli mürəkkəbləşdirirdi 6 .
gənc ikən siyasət meydanına atılmışdı. Hicri 954 (1547)-cü ildə şahın qardaşı Əlqas Mirzə qiyam etdi. O, türk sultanının sarayına üz tutdu və Şirvanın idarə olunması gənc İsmayıla həvalə edildi.Qacar tayfasından olan Göyçəm Sultan onun tərbiyəçisi (lələsi) idi 7 . Gənc şahzadə devrilmiş Şirvanşahlar sülaləsinin nümayəndəsi olan Burhanla vuruşmada döyüş sınağından çıxdı. Tezliklə İsmayıl Mirzə öz bəxtini Osmanlı sultanı I Süleymanın o dövr üçün güclü sayılan ordusu ilə daha çətin döyüşlərdə sınadı.Gənc şahzadənən sərkərdəlik ustedadı düşmənlə döyüşlərdə özünü parlaq şəkildə göstərdi.Qızılbaş qoşunlarının İsmayıl Mirzənin başçılığı altında Ərzurumun osmanlı hakimi, lovğa İskəndər paşa üzərində hicri 969 (1552)-cu ildə qəti qələbəsi türklərə dəhşətli təsir göstərdi. Bu döyüşdə İsmayılın həyata keçirməyə nail olduğu taktiki manevrlə, yəni qəsdən geri çəkilmək yolu ilə qızılbaşklar rəqiblərini qaladan kənara çıxardılar. Açıq sahədə İskəndər paşanın qoşunları mühasirəyə alındı, darmadağın
Yüklə 2,17 Mb. Dostları ilə paylaş:
|