Oqtay əFƏNDİyev
Yüklə 2,17 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Krım tatarlarının Şirvana və Qarabağa basqını
192 qalan və şahla yaxın qohum olan təkəli tayfasının başçısı Müseyib xan Şərəfəddin oğlu əmirlərin arasında yox idi. Ona, əmirlərin hücum edəcəyi təqdirdə şah ailəsi üzvlərini qorumaq tapşırığı verilmişdi. Lakin o, bu vəzifəni yerinə yetirmək iqtidarında olmadı. O, dəfələrlə yığıncağa gəlmək tələbi ilə öz həmtayfası mehmandar Çələıbi bəyi onun yanına göndərmiş silahdaşlarının – qızılbaş əmirlərinin çağırışı qarşısında dura bilmədi. Müseyib xan “əmirlərin əleyhinə gedə bilmədi” və onlarla birləşdi 170
. İndi daha şah ailəsinin taleyi əmirlərin əlində idi. Onlar saraya gələrək, öz elçilərui vasitəsilə şaha bildirdilər ki, o, öz arvadının və onun anasının dövlət işlərindən uzaqlaşdırılmasına mane olmamalıdır. Əmirlər şaha çatdırdılar ki, onun arvadı dövlət işlərini qızılbaş tayfa başçılarının iradəsi ilə hesablaşmadan, onun ziddinə idarə edir. O, daim tayfa başçılarını təhqir etmiş, alçaltmış, rüsvay etmş, onları düşmən saymış, hədələmişdir. Belə vəziyyətə daha dözmək olmaz. Əmirlər yol vermək istəmidilər ki, qonşu dövlətlər qızılbaşların hökmdar sülaləsində bir kişinin qalmadığı üçün hakimiyyət başında qadının durduğunu düşünsünlər. Əmirlər iddia edirdilər ki, əgər şah arvadı hakimiyyətdən kənar edilməzsə, dövlətin mənafeyinə böyük ziyan dəyəcəkdir. Şah əmirlərin qəti tələbinə çox yumşaq və güzəştli cavab verdi: əgər əmirlər şahın arvadının siyasi fəaliyyətini məqsədə müvafiq saymırlarsa, o əmr edəcəkdir ki, arvadı bir daha dövlət işlərinə qarışmasın. Əgər əmirlər ondan çəkinirlərsə, o, əmr edər, arvadı Quma yola düşər və orada oğlu ilə qala bilər. Şah, həmçinin arvadını öz vətənində yaşaması üçün Mazandarana da göndərə bilər. Əgər bu təklif də əmirləri qane etməzsə, o taxt- tacdan imtina edər və öz oğulları ilə birlikdə geriyə - Şiraza yola düşər. Qoy qızılbaşlar kimi istəyirlərsə, onu da özlərinə şah seçsinlər. Həm də seyid qızı olan “günahsız” arvadının öldürülməsinə isə o razılıq vermir 171
. Şah arvadı isə heç də əri kimi güzəştə getmək fikrində deyildi. İskəndər bəy Münşinin sözlərinə görə, həyatı üçün təhlükəli olan anda Məhdi Ülya nadir
193 soyuqqanlılıq və dəyanət göstərdi. O, vəziri Mir Qəvaməddin Hüseyn Şirazinin qorçilərə qızıl paylamaqlaəmirlərin arasına təfriqə salmaq təklifini özü üçün həqarətli sayaraq qəzəblə rədd etdi. Şah arvadının barışmaz və qətiyyətli olduğunu bilən əmirlər başa düşdülər ki, o heç bir vəchlə hakimiyyətdən imtina etməyəcəkdir və bu məsələ ilə bağlı şahın verdiyi vədlər əslində həyata keçirilə bilməz. Onlar yubanmadan fəaliyyətə başlamağı qərara aldılar. Bu “rəzil iş” Şeyxavənd nəslindən Sədrəddin xan Səfəviyə, Həsən Əli bəy Əlkəsən oğlu Zülqədərə və şahın qohumu İmamqulu Mirzə Mosulluya həvalə edildi. Onlar “nəzakətsizliklə” şah hərəmxanasına oxuldular və Məhdi Ülyanı boğub öldürdülər. İskəndər bəy Münşinin sözlərinə görə, sonra onlar şah arvadının anasının – bir neçə qohumu ilə Mazandarana gəlmiş və ömrünün qalan günlərini hərəmxanada keçirən “qoca xeyirxah və mömin” qadının mənzilinə yollandılar. Şah arvadının anasının, eləcə də onun qohumlarının və Mazandaran əyanlarının başqa nümayəndələrinin taleyi də eyni cür oldu. Onların bütün əmlakı qarət edildi 172
. Şah arvadı öldürüldükdən sonra paytaxtda iğtişaşlar baş verdi: bütün gün ərzində qara camaat (əmmə) küçələrdə, meydanlarda mazandaranlıları saxlayır və onları soyurdular. Şah arvadının Mir Qəvaməddin Hüseyn, Mövlana Əfzəl Münəccim Qəzvini kimi ən yaxın tərəfdarları və müşavirləri saraydan çıxarıldılar. Mir Qəvaməddin Hüseyn Şirazi böyük ödənc hesabına həyatını qoruyub doğma Şiraza qayıtdı. Qanlı 1579-cu il 26 iyul günündə öz həyatları üçün narahat olan digər taciklər kimi Mirzə Salman da özünün əvvəlki vəzir vəzifəsində saxlandı. İki-üç gündən sonra qızılbaş əmirləri saraya gəldilər və üləmaların, müctəhidlərin qarşısında onlardan hər biri “əlli bir and” içərək söz verdi ki, Məhəmməd nə qədər sağdır, şah taxtında başqa bir adamı görmək istəmirlər. O öldükdən sonra isə onun böyük oğlu və varisi Həmzə Mirzə şah olacaqdır. Andın mətni müctəhidlərin və üləmaların möhürü ilə təsdiqləndi. Andın mətni öz arvadının ölümü
194 faktı ilə barışmaqdan başqa çarəsi qalmayan şaha təqdim edildi 173 .
Qızılbaş əmirləri öz istəklərinə çatdılar. Onlar əslində yenidən dövlətin tam hakimiyyət sahibləri oldular. Krım tatarlarının Şirvana və Qarabağa basqını Şirvanın yeni hakimi Osman paşanı Dərbənddən çıxarmaq üçün təsirli tədbirlər gördü. Onun təzyiqi altında Şabranı və Məskuru (Müşkürü) yenidən ələ keçirmiş türklər, Dərbəndə geri çəkilməyə məcbur oldular. Osman paşa qızılbaşlara qarşı iki dəfə qoşun göndərdi, lakin onlar Məhəmməd Xəlifə Zülqədər tərəfindən darmadağın edildilər. Türklərin bu uğursuzluqları qaytaqlıları onların əleyhinə qaldırdı. Osman paşa qaytaq usmisini (hakimini) tabe etmək üçün hətta onun Başlıdakı iqamətgahına yürüş təşkil etdi. Qaytaqlılar əvvəlcə top-tüfəng atəşlərinə davam gətirməyərək dağlara geri çəkildilər. Lakin qüvvə toplayıb türkləri geri çəkilməyə məcbur etdilər. Xəzər sahili boyunca Dərbəndə doğru geri çəkilən türklər yenidən qaytaqlıların pusqusuna düşərək böyük itki verdilər. B.Kütükoğlunun göstərdiyi kimi, Osman paşanın bu yürüşü qızılbaş hakimi Məhəmməd Xəlifə Zülqədərlə Qaytaq usmisi və Təbəsaran hakimi Məsud bəyin yaxınlaşmasını, Dərbənddə olan Osman paşa üzərinə birgə hücum haqqında razılığa gəlməsini mümkün etdi 174 . Lakin Şimali Qafqazdan Krım tatarlarının iri qüvvələrinin Dərbəndə yürüşü buna mane oldu. Krım xanlığı Azərbaycana münasibətdə işğalçılıq planlarından imtina etməmişdi. İlk vaxtlar Səfəvilər sarayında əsir olan Adil Gireyə hər cür diqqət və iltifat göstərilirdi. Əsirlikdən azad edilmiş bir dəstə tatar onun məiyyətinə verilmiş, onu mühafizə
Yüklə 2,17 Mb. Dostları ilə paylaş:
|