Orta aras havzasi uluslararasi sempozyumu international symposium on middle aras
Yüklə 33,35 Mb. Pdf görüntüsü
|
NAXÇIVAN DİALEKT V Ə ŞİVƏLƏRİNDƏ VƏ IĞDIR AĞIZLARINDA SAİTL ƏRİN ƏVƏZLƏNMƏSİ 913
Iğdır ağızlarında isə bu hadisəyə təsadüf hallarda rast gəlinir: evle < öğle. u > ı. u saitinin ı saiti ilə əvəzlənməsi hadisəsi Naxçıvanda geniş yayılmışdır. Bu əvəzlənmə çox zaman sözün birinci hecasında sonor və y, c, z, s samitlərindən əvvəl özünü göstərir: bıra < bura, vır < vur, zırna < zurna, bılax < bulaq, tırp < turp, bılaşıx < bulaşıq, bızav < buzov, bıxav < buxov, qahım < qohum, qavın < qovun, armıd < armud, Mahmıt < Mahmud, savırmax < sovurmaq, qavdı < qovdu. A.B.Ercilasun yazır ki, dodaq samitlərinin təsiriylə və ya qədim şəkillərini mühafizə edərək yazıda ahəng qanununun pozulduğu bir çox kəlmə Iğdır ağızlarında uyuma girmiş və u > ı əvəzlənməsi meydana gəlmişdir: çamır
tavıh < tavuk (Ercilasun, 2002, s.91). ü > i. Cənub qrupu dialekt və şivələrində, o cümlədən Naxçıvanda ü saitinin i saiti ilə əvəzlənməsi hadisəsi o qədər də geniş yayılmış hadisə deyildir. Bu hadisə çox zaman sözün müxtəlif yerlərində süzgün sonor samitlərindən (l, r) əvvəl özünü göstərir: bitəv < bütöv, sümbil < sümbül, Miseyib < Müseyib, milayim < mülayim, kömir < kömür, kiflət < külfət, sibut// subut < sübut, Əbdil < Əbdül, Zileyxa < Züleyxa, Zilfiqar < Zülfüqar. Iğdır ağızlarında da bu hadisəyə çox az rast gəlinir: bilbil < bülbül, miselman < müsliman, bitün < bütün. u > i. Qalın dodaqlanan u saitinin incə, dodaqlanmayan i saiti ilə əvəzlənməsi hadisəsi hən Naxçıvan şivələri, həm də Iğdır ağızları üçün xarakterik fonetik hadisə deyildir. Aparılan müşahidələr zamanı u > i əvəzlənməsinə bir neçə sözdə təsadüf etdik: bizov < buzov, Temir < Teymur, məlimat < məlumat; Iğdırda: nitgi < nutku. Açıq saitlərin qapalı saitlərlə əvəzlənməsi. Azərbaycan dilinin saitlər sistemi özünün bütün tarixi inkişafı boyu qapalılıq, açıqlıq fərqləndirici əlamətini qorumuşdur. Qapalı və açıq saitlərin bir-birini əvəzləməsinə demək olar ki, təsadüf edilməmişdir (Şirəliyev, 2008:23). Ona görə də həm Naxçıvan dialektində, həm də Iğdır aığzlarında açıq saitlərin qapalı saitlərlə əvəzlənməsi o qədər də geniş yayılmış hadisə deyil. Burada az da olsa a > ı, ə > i, o > u hadisələri təzahür edir.
914 NURAY
ƏLİYEVA
a > ı Azərbaycan dilinin Qərb qrupu dialekt və şivələrinə məxsus olan səciyyəvi xüsusiyyətdir. Bu hadisəyə söz köklərində az təsadüf edilir. a > ı əvəzlənməsi daha çox saitlə bitən isimlərə y səsi ilə başlayan şəkilçi artırıldıqda baş verir. Belə ki, bu zaman y səsinin təsiri altında dodaqlanmayan, qalın, açıq a saiti darlaşaraq qapalı ı səsi ilə əvəz olunur: manıt < manat, sırmaşmax < sarmaşmaq, başdıyır < başlayır, kasıya < kasaya, yaşdıyır < yaşlayır. Iğdırda bu əvəzlənmə geniş şəkildə işlənir. Burada da Naxçıvanda olduğu kimi, daha çox bitişdirici y samitinin təsiri ilə meydana çıxır: avlıyıp < avlayıp, satmıya < satmaya, mandıyı < mandayı, Irızıya < Rızaya. ə > i, e > i. ə saitinin i saiti ilə əvəzlənməsi Azərbaycan dilinin dialekt və şivələrində az təsadüf olunan fonetik hadisələrdəndir. Bu hadisə də y səsinin təsiri ilə baş verir. y səsinin təsiri altında açıq ə səsi qapalı i səsi ilə əvəz olunur: zincir < zəncir, ginə < yenə, bir qədir < bir qədər, midaxil < mədaxil, yihər < yəhər, şikil < şəkil, çimən < çəmən, təpiyə < təpəyə, meşiyə < meşəyə. Iğdır ağızlarında da bu hadisə eynilə Naxçıvanda olduğu kimi, y samitinin təsiri ilə baş verir. Belə ki, dodaqlanmayan, incə saitlə bitən sözlər saitlə başlanan şəkilçi qəbul edən zaman y bitişdirici samiti bu səs əvəzlənməsini meydana gətirir: neniye < neneye, deviye < deveye. o > u əvəzlənməsi Naxçıvanda olduğu kimi, Iğdırda da çox az müşahidə olunur. Naxçıvanda: paprus < papiros, telfun < telefon, traxdur//tıraxdur < traktor, dirextur//direxdur < direktor, balqun < balkon, unbir < on bir. Iğdırda: dohdur < doktor, foturaf < fotoraf, tumates < domates, urman < orman. Qapalı saitlərin açıq saitlərlə əvəzlənməsi Naxçıvan və Iğdırda ı > a, i > ə hadisələrində özünü göstərir. ı > a. ı satinin a saiti ilə əvəzlənməsi hadisəsi Naxçıvanda az təsadüf olunan fonetik hadisələrdən biridir. Bu hadisəyə bir neçə sözdə sözün kökündə təsadüf edilir: kağaz < kağız, aşağa < aşağı, xarman//xərmən < xırman, sayax < sayıx, ahaldamax < ahıldamaq (inildəmək). Iğdırda da bu hadisə o qədər geniş yayılmamışdır. A.B.Ercilasun yazır: “Iğdırın Erhacı kəndində birinci şəxs cəm şəkilçilərində bu əvəzlənmə
NAXÇIVAN DİALEKT V Ə ŞİVƏLƏRİNDƏ VƏ IĞDIR AĞIZLARINDA SAİTL ƏRİN ƏVƏZLƏNMƏSİ 915
qaydaya çevrilmişdir: yaşıyırah < yaşayırıq, burdayah < burdayıq” (Ercilasun 2002, s.94). Nümunələrdən də görünür ki, ı saitinin a saiti ilə əvəzlənməsinə səbəb tam irəli və ya geri assimilyasiyadır. Belə ki, a səsi özündən sonra və ya əvvəl gələn ı səsini öz məxrəcinə salır. i > ə. i saitinin ə saiti ilə əvəzlənməsi hadisəsi Azərbaycan dilinin dialekt və şivələrində az təsadüf edilən fonetik xüsusiyyətlərdəndir. i səsinin ə səsi ilə əvəzlənməsinə bir neçə sözdə təsadüf edilmişdir. Bu fonetik hadisə iki hecalı, sonuncu hecada ə saiti olan sözlərə y səsi ilə başlanan şəkilçi artırıldıqda y səsinin təsiri altında baş verir: meşiyə < meşəyə, meyviyə < meyvəyə. Iğdırda bu əvəzlənmə i > e şəkilndə heş < hiç, getdi < gitdi, beçera < biçare, peşman < pişman, beçara < biçare sözlərində var. Ümumiyyətlə, həm Naxçıvan qrupu dialekt və şivələri, həm də Iğdır ağızları fonetik cəhətdən olduqca mürəkkəbdir. Belə ki, dilimizin əksər dialekt və şivələrində müşahidə edilən bir sıra fonetik xüsusiyyətlər eynilə burada da mövcuddur, lakin burada elə fonetik xüsusiyyətlərə də təsadüf olunur ki, onlara tədqiq olunmuş digər dialekt və şivələrimizdə ya rast gəlmirik, ya da çox təsadüfi hallarda rast gəlirik. Nümunələrdən də göründüyü kimi, həm Naxçıvan, həm də Iğdır ağızlarında saitlərin əvəzlənməsi çox geniş yayılmışdır və hər iki bölgədə ortaq dil hadisələri mövcuddur. Bu hadisələrin öyrənilməsi dil tarixi üçün mühüm faktlar verir. Həm dillərin eyni kökdən gəlməsi, həm də Azərbaycan müstəqillik eldə etdikdən sonra Türkiyə ilə əlaqələrin genişlənməsi Naxçıvan dialekt və şivələri ilə Iğdır, ümumilikdə Şərqi Anadolu ağızları arasında fonetik, leksik və qrammatik baxımdan çoxlu ortaq xüsusiyyətlərin meydana çıxmasına səbəb olmuşdur. Bunların öyrənilməsi, həmin dalekt və şivələrin müqayisəli şəkildə tədqiqata cəlb olunması müasir dialektologiyamızın qarşısında duran ən mühüm məsələlərdəndir.
Yüklə 33,35 Mb. Dostları ilə paylaş:
|