Orta aras havzasi uluslararasi sempozyumu international symposium on middle aras
Yüklə 33,35 Mb. Pdf görüntüsü
|
910 NURAY
ƏLİYEVA
Bu fonetik hadisələr içərisində ən geniş yayılanı ə səsinin a səsi ilə əvəzlənməsidir. Bu hadisə Azərbaycan dilinin qərb qrupu dialekt və şivələrində, yəni ahəngi gözləyən dialekt və şivələrdə daha çox müşahidə olunsa da, Naxçıvanda da müəyyən sözlərdə rast gəlinir. ə > a hadisəsinə sözün müxtəlif yerlərində və bir çox hallarda ərəb, fars mənşəli sözlərdə rast gəlmək olar (Azərbaycan dilinin Naxçıvan qrupu dialekt və şivələri, 1962:22). Belə ki, bu zaman alınma sözlər ahəng qanununa tabe olunaraq tələffüz edilir. Eyni hal Naxçıvan dialektinə də aiddir, yəni burada da belə sözlər müşahidə olunur: imarat < imarət, lala < lalə, bafa < vəfa və s. Iğdır ağızlarında digər saitlərin təsiri ilə e səsi a səsi ilə əvəzlənir: halva < helva, fana < fena, casur < cesur. Bəzən isə burada h, ğ, v kimi samitlərin qalınlaşdırıcı təsiri ilə də e > a hadisəsi baş verir: havas < heves, novat < nöbet, nerdivan < merdiven (Ercilasun, 2002, s.86). Bu hadisə söz köklərindən başqa şəkilçilərdə də, əsasən, Ordubad dialektində və Culfa rayonunun bəzi kəndlərində özünü göstərir: gəlmax < gəlmək, işdiyacax < işləyəcək, qəyidax < qayıdaq və s. Eyni hal Cənubi Azərbaycanda da müşahidə olunur. E. Əzizov yazır: Azərbaycan dili şivələrində saitlər ahənginin pozulmasında özünü göstərən meyllədən biri incə saitlərdən sonra qalın saitlərin gəlməsidir. Cənub ləhcəsinə xas olan bu xüsusiyyəti “Kitabi-Dədə Qorqud” və “Dastani- Əhməd Hərami”nin dilində də görürük: Hə yirdə isə od pinhan dögüldür, Bular gizlənmağa imkan dögüldür ( Əzizov, 1999:167). i incə, dodaqlanmayan saitin ı qalın, dodaqlanmayan saiti əvəz etməsi Naxçıvan dialekti və Iğdır ağızları üçün o qədər də xarakterik deyildir. Bu əvəzlənmə bir neçə sözdə tam ı deyil, yarımçıq ı kimi səslənir. Ümumiyyətlə, dillərin ilkin formalaşmasında özünü göstərən bu fonetik hadisə Naxçıvan dialektində və Iğdır ağızlarında dildən çıxmaqdadır. Lakin Azərbaycan dilinin digər dialekt və şivələrində olduğu kimi burada da bir sıra qədim türk sözlərində və alınma sözlərdə i > ı əvəzlənməsi özünü göstərir: ışıx < işıq, ılıx
i saitinin ı saiti ilə əvəzlənməsinə aid göstərilən nümunələrdən görünür ki, bu əvəzləmə, əsasən, türk mənşəli qədim sözlərdə özünü göstərir. Bu isə
NAXÇIVAN DİALEKT V Ə ŞİVƏLƏRİNDƏ VƏ IĞDIR AĞIZLARINDA SAİTL ƏRİN ƏVƏZLƏNMƏSİ 911
türk dillərinin tarixi ilə əlaqədardır. Müasir dilimizdə i səsi ilə deyilən bir çox sözlər runi yazılarında ı saiti ilə işlənmişdir. Məsələn: bın < min, bıç, yıl, yılan. ö > o. Dodaqlanan ö incə saitinin dodaqlanan o qalın saiti ilə əvəzlənməsi Azərbaycan dili dialekt və şivələrində, o cümlədən Iğdır ağızlarında geniş yayılmış fonetik hadisələrdən sayılmır. Iğdır ağızlarında bu hadisə gonul < gönül, koyda < köyde sözlərində müşahidə olunmuşdur ki, bu da tarixən bölgəyə Qıpçaq axınının təsiri ilə izah oluna bilər (Ercilasun, 2002, s. 87). Naxçıvan dialekt və şivələrində təsadüf edilən bir neçə sözdəki əvəzlənmə isə əsasən sözün birinci hecasında özünü göstərir. Məsələn: toba < tövbə, g ōlu < könlü, nobat < növbə, gora < görə, xorək < xörək. Qeyd edək ki, könül sözündəki ö > o əvəzlənməsi Naxçıvanın Şahbuz şivələrində müşahidə edilmişdir və bu sözə qrammatik şəkilçi artırıldıqda daha aydın hiss olunur. Məsələn: g ōlum, gōlumda. Burada k samiti də g samitinə keçir. ö > o əvəzlənməsi “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanlarında da mövcuddur: Tovla-tovla şahbaz atlarım gətirib durursan (Kitabi-Dədə Qorqud, 1988:38). Dodaqlanmayan saitlərin dodaqlanan saitlərlə əvəzlənməsi həm Naxçıvanda, həm də Iğdırda o qədər də geniş yayılmamışdır. Lakin burada az da olsa a > u, i > ü əvəzlənmələrinə rast gəlmək olur. a > u hadisəsi həm Naxçıvan, həm də Iğdır ağızları üçün o qədər də xarakterik fonetik hadisə deyil. Bu hadisəyə söz köklərində nadir hallarda təsadüf olunur: cuab < cavab, suab < savab. Şəkilçilərdə isə söz köklərinə nisbətən özünü daha fəal göstərir: qoxluyur < qoxulayır, suluyur < sulayır, kosuya < kosaya, yuvuya < yuvaya, xonçuya < xonçaya, qonçuya < qönçəyə, duvuya < duaya. Iğdırda olmuyacah < olmayacak, ortuya < ortaya, buruya < buraya. i > ü əvəzlənməsi də adı çəkilən şivələrdə çox da geniş yayılmamışdır. Naxçıvanda çərçüvə < çərçivə, çəküş < çəkic, Fürüzə < Firuzə, Iğdırda fakürrere < fakirlere, mevsüm < mevsim, şüven < şiven. Dodaqlanan saitlərin dodaqlanmayan saitlərlə əvəzlənməsi Naxçıvan və Iğdır dialekt və şivələrində o > a, ö > ə, u > ı, ü > i, u > i hadisələrində mövcuddur. 912 NURAY
ƏLİYEVA
o səsinin a səsi ilə əvəzlənməsi Naxçıvan və Iğdır ağızlarının əsas fonetik xüsusiyyətlərindən biridir. Bu hadisə çox vaxt v, bəzən isə n və digər sonor səslərdən sonra özünü göstərir (Azərbaycan dilinin Naxçıvan qrupu dialekt və şivələri, 1962:24). o səsinin a səsi ilə əvəzlənməsi dilimizdə tarixən də mövcud olmuş bir hadisədir. Belə ki, ədəbi dilimizdə bu xüsusiyyət XVIII əsrə qədər davam etmişdir (Şirəliyev, 2008:87). Ov, ovçu sözlərinin bir çox türk dillərində ədəbi dil səviyyəsində av, avçı formasında işlənməsi bu sözün qədim formasının məhz a ilə olduğunu deməyə əsas verir. Belə ki, dil tariximizə nəzər salsaq bu sözlərin ov və av şəklinin paralel işləndiyini görərik. Deməli, sözün ilkin forması av şəklində olmuş, daha sonra dilin inkişafı prosesində ov variantı da tədricən meydana çıxmışdır. Qədim forma isə özünü dialekt və şivələrdə, bəzi türk dillərində mühafizə etmişdir. Azərbaycan dilinin cənub qrupu dialekt və şivələrinin, o cümlədən Naxçıvan dialekt və şivələrinin ən səciyyəvi fonetik xüsusiyyəti olan o saitinin a saiti ilə əvəzlənməsi bölgədə geniş yayılmışdır. Bu fonetik hadisəyə çox vaxt v, bəzi hallarda isə h və sonor samitlərdən əvvəl təsadüf edilir. Məsələn: av < ov, avçı < ovçu, qavın < qovun, avıç//avış < ovuc, qavırma < qovurma, malla < molla, havız < hovuz, avdıx < ovduq, avmax < ovmaq, yavşan < yovşan, davşan//dafşan < dovşan, Navrız//Narvız < Novruz, qahım < qohum, çavqın < çovğun, qavalamax < qovmaq, tavlamax < tovlamaq, savırmax < sovurmaq, uzunsav < uzunsov, qirqavıl < qırqovul, oxlav < oxlov. Iğdır ağızlarında isə bu əvəzlənmənin nümunələrinə az rast gəlinmişdir: isdansiya < istasyon, sağuğ < soğuk (Ercilasun, 2002, s. 91). o > a əvəzlənməsi “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanlarının dilində də özünü göstərir: - Av avladılar avladılar, quş quşladılar; -Oğlun sağdır, əsəndir. Avdadır (Kitabi-Dədə Qorqud, 1988:21,23). ö > ə. ö saitinin ə saiti ilə əvəzlənməsi hadisəsi cənub qrupu dialekt və şivələrinə məxsus olan fonetik hadisələrdəndir. Bu hadisəyə əsasən diftonqlarda v samitindən əvvəl rast gəlmək olur: əvlat < övlad, kəfşən//kəvşən < kövşən, dəvlət < dövlət, məviz < mövüc, bənəvşə < bənövşə, dəvri-qədim < dövrü-qədim, həfsələ//həvsələ < hövsələ. Yüklə 33,35 Mb. Dostları ilə paylaş:
|