Orta aras havzasi uluslararasi sempozyumu international symposium on middle aras
Yüklə 33,35 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Güney Azerbaycan Türkçesi
- NAXÇIVAN DİALEKT V Ə ŞİVƏLƏRİNDƏ VƏ IĞDIR AĞIZLARINDA SAİTL ƏRİN ƏVƏZLƏNMƏSİ
- CHANGING OF THE VOWELS IN NAKHCHIVAN DIALECTS AND ACCENTS AND IGDIR DIALECTS Abstract
KAVSÎ DİVANINDA ATASÖZLERİ VE VECİZ İFADELER 901
yal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Kayseri, 1998. Sinan, Ahmet Turan, “Türk Atasözlerinde Geçen Deyimler”, Milli Folklor, S 51, 2001, s. 136-140. Xudiyev, Nizami, Azerbaycan Edebi Dili Tarihi, Ankara, 1997. www.tdk.gov.tr/ (Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü), (Türkçe Sözlük)
NAXÇIVAN DİALEKT V Ə ŞİVƏLƏRİNDƏ VƏ IĞDIR AĞIZLARINDA SAİTL ƏRİN ƏVƏZLƏNMƏSİ Nuray
ƏLİYEVA *
NAHÇIVAN VE IĞDIR AĞIZLARINDA ÜNLÜ DEĞİŞMELERİ Özet Makalede hem Iğdır hem de Nahçıvan’ın çeşitli bölgelerinde rastladığımız fonetik hadiseler - ünlü değişmeleri araştırılmıştır. Her iki ağızda da aynı ünlü değişmelerine rastladığımız, bunların tamamı ile benzer şekilde gerçekleşmesi ve örnek gösterilen sözlerin de aynı olması dikkat çekicidir. Bu da göstermektedir ki, Nahçıvan ve Iğdır ağızlarının ortak özellikleri ünlü değişmelerinin araştırmaya tabi tutulması ile daha net bir şekilde görülmektedir. Ünlü değişmeleri hem Azerbaycan dilinin ağızlarında hem de Türk ağızlarında çok sık rastladığımız fonetik hadiselerdendir. Her iki ağızda da kalın ünlülerin incelmesi, ince ünlülerin kalınlaşması, düz ünlülerin yuvarlaklaşması, yuvarlak ünlülerin düzleşmesi, geniş ünlülerin daralması, dar ünlülerin genişlemesine ait çokça örneklere rastlamaktayız. Yapılan araştırmada kelimelerin başında, ortasında ve sonunda ünlü değişmeleri ve buna bağlı olarak meydana gelen kalınlaşma veya incelme, onun yaranma nedenleri gösterilmiş; Nahçıvan ve Iğdır ağızlarından getirilen örneklerle Azerbaycan dilinin diğer ağızları, yeri geldiği zaman ise diğer Türk dilleri ile de kıyaslamalar yapılarak Türk dillerinin ortak geçmişi ve onlar arasındaki ortaklıklar göz önüne serilmiştir. Çalışmada aynı zamanda
* Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, Dosent, AMEA Naxçıvan Bölməsi, Naxçıvan, naliyeva22@mail.ru
904 NURAY
ƏLİYEVA
yuvarlaklaşma hadisesi, dar ve geniş ünlülerin değişmesi hadiseleri de geniş araştırılmıştır. Yapılan kapsamlı araştırmaya göre şunu söyleyebiliriz ki, hem Nahçıvan hem de Iğdır ağızlarında ünlü değişmeleri sık sık rastladığımız fonetik hadiselerden biridir ve her iki bölgede de bu konuda ortaklıklar mevcuttur. Bu değişmeler üzerinde yapılan araştırmalar dillerimizin tarihinin öğrenilmesi konusunda çok büyük önem taşımaktadır.
NAXÇIVAN DİALEKT V Ə ŞİVƏLƏRİNDƏ VƏ IĞDIR AĞIZLARINDA SAİTL ƏRİN ƏVƏZLƏNMƏSİ 905
CHANGING OF THE VOWELS IN NAKHCHIVAN DIALECTS AND ACCENTS AND IGDIR DIALECTS Abstract In the article the author investigates phonetic events-changing of the vow- els observered in different regions of Nakhchivan and also Igdir. It is showed that these changes are the same in both dialects and accents. The words given as an example are the same words. During the investigation of the sound changings it is clear that Nakhchivan and Igdir dialects have a companion fea- tures. Sound changing is one of the widely spread phonetic events in Azerbaijan and Turkish dialects. Thining of the thick vowel, thicking of the thin vowel changing open vowels to close vowels, close vowels to open vowels, labial vowels to unlabial vowels ans unlabial vowels to labial vowels are widely spread events in both languages. In the investigation the author showed the reason of the phonetic events as the vowels changing before, middle and end of the words. An interesting comparative investigations showed with examples among the Nakhchivan and Igdir dialects and the dialects and accents of our other dialects and also Turk- ish dialects. In the article the author also investigates the events as labial vow- els, changing of the open and close vowels one another, changing of the close vowels event are analysed. The investigation proves that changing of the vowels in both Nakhchivan and Igdir dialects are widely spread phonetic event, there are companion lan- guage events in both region. Learning of these events gives important facts to language history.
906 NURAY
ƏLİYEVA
Dilin tarixini tədqiq edərkən ilk növbədə onun qədimliyini özündə qoruyub saxlayan yazılı mənbələrə və canlı xalq dilinə müraciət etmək lazım gəlir. Dialekt və şivələrimizdə sözlərin elə qədim fonetik variantları vardır ki, onların tarixi ortaq türk dili ilə baglıdır. Onlar qədim yazılı abidələrimizdə müşahidə olunur və müasir türk dillərinin də bəzilərində ədəbi dil, bəzilərində isə dialekt və şivə səviyyəsində işlənir. Məqalədə qarşıya qoyulan məqsəd də Azərbaycan dilinin Naxçıvan dialekt və şivələri ilə Türk dilinin Iğdır şivələrində bu cür bənzərlikləri ortaya çıxarmaqdan ibarətdir. Çünki bu ortaq xüsusiyyətlər türk dillərinin tarixi mənzərəsini göz önündə canlandırır və dil tarixinin oyrənilməsi baxımından çox əhəmiyyətlidir. Bu ortaq cəhətləri göstərmək üçün müqayisəli üsuldan istifadə edilmiş və Iğdır şivələri ilə Naxçıvan regionunun dialekt və şivələri arasında maraqlı müqayisələr aparılmışdır. Həm Iğdır, həm də Naxçıvanın ayrı-ayrı bölgələrində rast gəldiyimiz fonetik hadisələr eynilik təşkil etməklə yanaşı, nümunə kimi verdiyimiz sözlərin də eyni olması hər iki şivə arasındakı oxşar cəhətləri göstərməklə bərabər, eyni zamanda tədqiqat mövzumuzun da nə qədər əhəmiyyətli olduğunu bir daha sübut edir. Belə ki, Iğdır və Naxçıvan dialekt və şivələrinin ortaq xüsusiyyətləri səs əvəzlənmələrini tədqiq edərkən daha aydın şəkildə görünür. Təsadüfi deyil ki, prof. Ahmet Caferoğlu 1959-cu ildə Türkiyə ağızlarını qruplaşdırarkən Iğdır ağızlarını “Doğu” qrupuna aid etmişdir. Bu qrup haqqında şərh verən müəllif yazır: “Anadolu ağızlarının üçüncü qrubu olan Doğu ağızları Elazığ ve Erzurumdan doğuya doğru sınıra kadar yayılmıştır. Bu ağızlar Azeri’ye çok benzemektedir (Quliyev, 2009:72). Deyilənlərdən belə bir nəticəyə gəlmək olar ki, Iğdır ağızları həm Türkiyə, həm də Azərbaycan Türkcəsinin xüsusiyyətlərini özündə cəmləşdirmişdir. Naxçıvan qrupu dialekt və şivələrində olduğu kimi, Iğdır ağızlarında da sözlərin kök və əsaslarında sait səslərin əvəzlənməsi hadisəsi geniş yayılmışdır. Bu hadisə dilimizdə tarixən də mövcud olmuşdur və bu gün də mövcuddur. Ona görə də dialekt və şivələrimizdə bu hadisənin öyrənilməsi dilimizin qədim xüsusiyyətlərini meydana çıxarmaq baxımından çox əhəmiyyətlidir. Səs əvəzlənməsindən bəhs edən M.Şirəliyev yazır: “Dialekt və şivələrimizdə rast gəldiyimiz bir çox səslərin əvəzlənməsi hadisəsi ayrı- ayrı dialekt və şivələrimiz arasında və dialektlərimizlə ədəbi dil arasında olan Yüklə 33,35 Mb. Dostları ilə paylaş:
|