Orta aras havzasi uluslararasi sempozyumu international symposium on middle aras
Yüklə 33,35 Mb. Pdf görüntüsü
|
NAXÇIVAN AZ ƏRBAYCAN ATABƏYLƏR DÖVLƏTİNIN M ƏRKƏZLƏRİNDƏN BİRİ KİMİ 925
“məhərrəm 582” - (1186)-ci ilin yaz çağı olduğunu aydınlaşdıran Ə.Ələsgərzadə türbə yaxınlığında olmuş baştağın kitabəsindəki məlumata, eləcə də tarixi qaynaqlara əsaslanaraq belə bir məntiqi nəticəyə gəlmişdi ki, “...türbə Cahan Pəhləvanın ölümündən bir az öncə bitmiş, baştağ isə onun ölü- mündən sonra tikilmişdir. Şübhəsiz ki, Cahan Pəhləvanın özü də bu türbədə dəfn edilmişdir” [5, s. 90; 15, s. 57]. Azərbaycan Atabəyləri dövləti Şəmsəd- din Eldənizin oğlu Məhəmməd Cahan Pəhləvanın (1175-1186) hakimiyyəti illərində daha da gücləndi. O, Səlcuq sultanı III Toğrulun (1176-1194) atabəyi idi. Azyaşlı III Toğrul Azərbaycan hökmdarının himayəsi altında Naxçıvanda yaşayırdı [1, s. 222]. Məhəmməd Cahan Pəhləvanın hakimiyyəti dövründə Azərbaycanı onun kiçik qardaşı Qızıl Arslan idarə edirdi. Qızıl Arslan həm də Məhəmməd Cahan Pəhləvanın oğulları Əbubəkrin və Özbəyin atabəyi idi. Va- lideynlərinin vəfatından sonra, o vaxtadək Həmədanda, sultan sarayında ya- şayan, sultanlıqda vəzirdən sonra üçüncü vəzifə olan “hacib” (kamerger) vəzifəsini alaraq “əmir əl-hacib əl-kəbir” titulunu daşıyan Cahan Pəhləvan ata mülkünə - Naxçıvana qayıtdı. Dövlətin buradakı xəzinəsini, taxt-tacın əmla- kını, eləcə də bütün süvari və piyada qoşunlarını nəzarəti altına aldı [4, s.73]. Məhəmməd Cahan Pəhləvan bütün dövlət vəzifələrinə özünün ən yaxın adam- larını təyin etdi. Öz tərəfdarlarına çoxlu torpaq mülkləri paylamaqla mərkəzi hakimiyyəti xeyli qüvvətləndirdi. Atası kimi onun da 50 min nəfərlik nizamlı və güclü atlı ordusu vardı. Ölkədə əsil hakimiyyət Cahan Pəhləvanın əlinə keçdi.
Ətraf torpaqların sahibləri və vassallarından heç biri buna müqavimət göstərmirdi, çünki Pəhləvandan “bütün hakimlər qorxurdular” [13, s. 97]. Ölkə əmirləri və xəzinə - hamısı Cahan Pəhləvanın sərəncamında idi [6, s. 119]. İbn əl- Əsirin məlumatına görə, Cahan Pəhləvana “Arran, Azərbaycan, Həmədan, əl-Cibal ölkəsi, İsfahan, Rey və bunların arasında yerləşən tor- paqlar tabe idi və ona Farsın və Xuzistanın hakimləri itaət edirdilər” [6, s. 118]. Cahan Pəhləvanın çox böyük uğurlarından biri Ağsunqurilər xanədanına mənsub Təbriz şəhərini mülklərinə qatması idi. Atabəy Cahan Pəhləvanın in- zibati bacarığı və sərt tələbkarlığı sayəsində dövlət idarəsinin bütün sahələrində qayda-qanun möhkəmləndirilmişdi. Atabəyin hakimiyyətinin on ili ərzində dövlət heç bir xarici basqına məruz qalmamışdı. Məhz onun haki- miyyəti dövründə “gürcülər onunla sülh bağlamış, onun tələblərini qəbul et- mişlər”. Bu dövrdə Azərbaycan torpaqlarını Məhəmməd Cahan Pəhləvanın kiçik qardaşı Qızıl Arslan (1186-1191) idarə edirdi. Məhəmməd Cahan Pəhləvan Azərbaycan və Arranı tərk edərək sultanlığın paytaxtı Həmədana 926 İSMAYIL HACIYEV
qoydu. Cahan Pəhləvanın oğlanları Əbubəkr və Özbəyin hakimiyyəti döv- ründə paytaxt Təbriz olsa da, Naxçıvan iqtisadi və mədəni mərkəz kimi mü- hüm rol oynamışdır. Bu dövrə aid Naxçıvanda möhtəşəm abidələr vardır. Əbubəkr hələ atasının sağlığında Azərbaycan və Arrana vali təyin olunduğu vaxtdan Naxçıvanda yaşayırdı. Naxçıvan sərhəd vilayətində yerləşən xüsusi rejimli bölgə olduğu üçün, buraya, demək olar ki, həmişə Eldənizlər xanədanı üzvlərindən olan valilər təyin olunurdu [11, s. 109]. Şəhərləri isə valinin adın- dan “adətən tanınmış yerli nəsildən olan” rəislər idarə edirdilər. Onların vəzifəsi irsən atadan oğula keçirdi. İlk Azərbaycan atabəyləri dövründə Naxçı- vanda yaşayan Yusif Küseyir oğlu belə rəislərdən olmuşdur. Ona “xacə, ta- nınmış rəis” titulu verilmişdir [15, s. 51]. Məhəmməd Cahan Pəhləvan 1186- cı il martın 23-də vəfat etdi [4, s. 83]. Atabəyin müasiri İbn əl- Əsir Cahan Pəhləvan haqqında bunları söyləyib: “...O, xoş xasiyyətli insan, ədalətli, müd- rik və səbirli hakim idi. Onun hakimiyyəti illərində [tabeliyində olan] ölkələr əmin-əmanlıq, təbəələri isə dinclik şəraitində yaşayırdılar” [6, s. 118]. Eyni zamanda məlumdur ki, o, misilsiz miras qoymuşdur: onun 5000-dən artıq şəxsi məmlükü və 70 min atı, qatırı və dəvəsi var idi. Cahan Pəhləvan özündən sonra kimsənin yığa bilmədiyi miqdarda var-dövlət qoyub getmişdir. Onun var-dövlətinin bir hissəsi Deyləm dağlarında yerləşən Sərcahan qalasında, qalanı isə Naxçıvan yaxınlığındakı Əlincə qalasındakı xəzinədə qorunurdu. Sərcahandakı xəzinəyə onun yoldaşı İnanc xatın sahib olmuş, Əlincə qalasın- dakı xəzinə isə Cahan Pəhləvanın Naxçıvanda yaşayan ikinci yoldaşı Zahidə xatının ixtiyarında qalmışdı [13, s. 154, 156]. Cahan Pəhləvandan sonra İnanc xatının və tərəfdarlarının təşəbbüsünə baxmayaraq, hakimiyyətə atabəy Qızıl Arslan keçdi (1186-1191). Cahan Pəhləvan sağlığında “Azərbaycan və Arra- nın idarə olunmasını oğlu Əbubəkrə tapşırmış və onun tərbiyəsini əmisi Qızıl Arslana həvalə etmişdi. Qızıl Arslanın hakimiyyəti dövründə də Naxçıvan özünün Azərbaycan atabəylərinin mərkəzi şəhəri statusunu saxlayırdı. Naxçı- vanda yaşayan Zahidə xatın həm şəhərin idarəsini, həm də Əlincə qalasındakı dövlət xəzinəsini ələ keçirir [13, s. 154]. Bu bacarıqlı qadın dövrünün tanınmış şəxsiyyətlərindən olub, Eldənizlər dövlətinin siyasi həyatında mühüm mövqe tutmuşdu. Zahidə xatın əsasən, Naxçıvanda yaşamış, hakim kimi Azərbayca- nın bu vilayətini idarə etmişdir. Zahidə xatın vəfat etdikdən sonra müəyyən müddət Naxçıvanın hakimi əl-Cəlaliyyə olmuşdur. Ehtimala görə əl-Cəlaliyyə Yüklə 33,35 Mb. Dostları ilə paylaş:
|