Orta aras havzasi uluslararasi sempozyumu international symposium on middle aras

 

II. DÜNYA SAVAŞI’NDA KAFKASYA’DA ALMAN LEJYON 

ALAYLARININ TEŞKİLİ TÜRKİYE VE NAHÇIVANLI 

ABDURRAHMAN FATALIBEYLİ 

117 

 

Papen  ile  yakın  ilişkide  olan  Nuri  Killigil’in  önemli  tesir  ve  yönlendirmesi 

olmuştur. Ancak Nuri Paşa’nın da bu ilişkiler ağını kurarken Türk hüküme-

tinden habersiz ve izinsiz davrandığını düşünmek mümkün değildir.

37

 

22 Ağustos 1941 tarihli Alman Dışişleri Bakanlığı’nın Türkiye ile ilişki-

lerinden sorumlu Müsteşar Yardımcısı Dr. Ernst Woerman tarafından Bakan-

lık  Müsteşarı  Weizsaecker’e  ivedi  kaydıyla  gönderilmiş  olan  rapor,  Tür-

kiye’den gelen önemli bir konuk ile ilgili olup şöyledir: “Elçi Von Rintelen 

telefonla  Sayın  Reich,  Dışişleri  Bakanlığı’na  Büyükelçimiz  Von  Papen’den 

bir  mektup  geldiğini  ve  bu  mektupta  Enver  Paşa’nın  kardeşi  Nuri  Paşa’nın 

Leipzig  Fuarı  nedeniyle  Berlin’e  geleceğini  ve  bu  arada  Dışişleri  Bakan-

lığı’nda da görüşmelerde bulunacağını belirttiğini bildirmiştir.”

38

 Aynı rapora 

göre: “...Bir soru üzerine Nuri Paşa, kendisinin şu anda Türk hükümetinden 

gizli  hareket  etmediğini  de  vurgulayarak,  Berlin  seyahatine  çıkmadan  önce 

Başbakan’ı ziyaret ettiğini ve Başbakan’ın da kendisinin planlarından haber-

dar olduğunu bildirmiştir.” Aynı rapora göre: “1- Nuri Paşa, Almanya ve Tür-

kiye’nin  ittifak  kurmaları  halinde  Sovyetler  Birliği’nin  yıkılarak,  bu  planın 

gerçekleşmesinin kesinlikle mümkün olduğu görüşündedir. Bu konuda gerekli 

kamuoyu oluşmuştur ve Sovyetler Birliği’nde bu yönde gerekli askeri başarı-

ların elde edilmesi durumunda Türkiye, Almanya ile ittifak kurmayı kesinlikle 

kabul edecektir. 2- Bu düşüncelere Türkiye’de hangi çevrelerin katıldığı ko-

nusundaki soruya Nuri Paşa (ordunun büyük bir kısmının bu düşüncelerden 

yana olduğunu söylemiş) ve gerektiğinde bu konuda önemli bir rol oynayacak 

Kafkasya cephesinde komuta yetkisine sahip akrabası olan bir generalin adını 

vermiştir.” “Nuri Paşa, Almanya’nın bu konuda hazırlık olarak yapabileceği 

yardım konusunda da şunları söylemiştir: a) Türk halklarının yaşadığı bölge-

lerde, yönetim… Müslüman halka verilmelidir. Bu konuda şu andaki koşul-

larda ilk akla gelen Kırım’dır. b) Türk soyundan gelen savaş tutsakları ayrıl-

malı ve 1. Dünya Savaşı’nda olduğu gibi özel bir kampta toplanmalıdır. Bu 

konudaki en basit ölçü, ilk aşamada, Müslüman savaş tutsaklarının bu yolla 

                                                      

37

 Murat Bardakçı, “Aradan Tam 62 Yıl Geçti Ama Hala Kendi 11 Eylülümüzü Aydınla-

tamadık”, Habertürk, 18 Eylül 2011. Ayrıca bkz. Selma Yel, “Azerbaycan Cumhuriyeti Dev-

letinin Kuruluşunda Türkiye’nin Yardımları İlhak Amacına mı Yönelikti?”, Ankara Ünivrsitesi, 

Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü, Atatürk Yolu Dergisi, S 24, Kasım 1994, s. 563-578; Çelik, II. 

Dünya Savaşında…, s. 244; Nesiman Yakuplu, Azerbaycan Lejyonerleri, Bakı, 2005, s. 36. 

38

 Uğur Mumcu, 40’ların Cadı Kazanı, s. 11, 12. 

---

118 

SELMA YEL 

 

 

bir araya toplanmasıdır. Daha sonra bu tutsaklar arasından Pan-Turancılık ha-

reketi için özel bir birlik oluşturulacaktır.”

39

 

Woerman, 17 Eylül 1941 günü “U St. S. Pol No: 83” sayılı gizli rapo-

runda  ise  şu  tespitlere  yer  vermiştir:  “…  Nuri  Paşa’nın  bana  açtığı  fikirleri 

Ankara’daki büyükelçiliğimizin gönderdiği raporlarla da genel hatlarıyla bi-

linmektedir...  Bu  görüşler aşağıdaki şekilde  özetlenebilir:  1-  Pan-Turancılık 

hareketinin amacı bugünkü Türkiye sınırları dışında kalan Türk halklarına öz-

gür  bir  devlet  yapısı  kazandırmaktır.  Yani,  bu  bölgeler  Türkiye  tarafından 

alınmayacak, fakat siyasal olarak Türkiye’ye bağlanacaktır. 2- Nuri Paşa’ya 

göre  bu  halklar  ilk  planda bugüne  kadarki  Sovyetler Birliği  sınırları içinde 

kalan ve Kuzey İran’da (Azerbaycan’da) yaşayan Türk soyundan gelen halk-

lardır.  Sovyetler  Birliği’nde  öncelikli  olarak  Azerbaycan  ve  Azerbaycan’ın 

kuzeyinde yer alan Dağıstan talep edilmekte, ayrıca Kırım ve Volga Irmağı 

ile  Urallar  arasında  kalan,  yukarıda  kuzeye  çıkarak  Tatar  Sovyet  Cumhuri-

yeti’ne kadar uzanan bütün bölgenin tamamı istenmektedir. Bu arada bu böl-

gelerde yaşayan Türk halklarının da bazı yörelerde çoğunlukta, bazı yörelerde 

de  azınlıkta  oldukları  kabul  edilmektedir.  Bölgelere  ayrıca  bütün  Türkistan 

toprakları katılmakta ve doğuya doğru bir sınır çizilmeyip açık bırakılmakta-

dır. 3- Benim, Atatürk’ün siyasetine uygun olarak Türkiye’nin tam bir milli 

devlet olarak kalacağı ve bugünkü devlet sınırları dışında herhangi bir hedefi 

olmadığı şeklindeki karşı görüşlerimi Nuri Paşa (Atatürk’ün düşüncelerinin 

bir zorunluluk siyaseti olduğu ve gerekçesinin de Sovyetler Birliği’nin yarat-

tığı korku olduğu) biçiminde yanıtlamıştır. Almanya ile birlikte ve özellikle 

de Sovyetler Birliği’nin parçalanmak üzere olduğu şimdiki konumumuzda da 

bu  gerekçe  kalkmış.  Ayrıca  daha  önce  de  belirttiğim  gibi  bu  Türk  çabaları 

teritoryal amaçlı değilmiş. 4- Kendisinin bu görüşleri için öncelikle Türk hü-

kümetinin ve Türk halkının kazanılması gerektiği biçimindeki karşı görüşümü 

de Nuri Paşa (Bütün Türk halkının bu görüşlerden yana kazanılabileceğini ve 

uygun zamanı gelince bu düşünceleri kendi düşüncesi olarak benimseyecek 

bir hükümetin iktidarı kesinlikle ele geçireceğini) söylemiştir.”

40

  

Woerman’ın 27 Eylül 1941 tarihli ikinci raporunda vermiş olduğu bilgi 

ve  değerlendirmeler  aynen  I.  Dünya  Savaşı’nda  olduğu  gibi  Kafkasya’da 

                                                      

39

 Mumcu, 40’ların.., s. 14, 15. 

40

 Mumcu, 40’ların…, s. 13. 

---