Orta Əsrlərdə Yaşamış azərbaycanli aliMLƏR

əsəri  ərəb  və  fars  dillərinə  tərcümə  etmişdi.  Cəmaləddin  Qıfti  onun  adını,  künyə  və 

nisbəsini  fərqli  qeyd  edən  yeganə  müəllif  olmamışdır.  Türkiyə  Bursa  EYBEK  Orxan 

Ğazi  kolleksiyasında  saxlanılan,  Kəmaləddin  Hübeyş  Tiflisinin  müəllifi  olduğu 

‚Kifayətü’t-Tibb‛  adlı  əsənin  istinsəx  qeydində  onun  adı  Əbü’l-Fəzl  Hübeyş  ibn 

Muhəmməd Qəznəvi kimi qeyd edilmişdir. Bu qeyd Cavad İzgini Kəmaləddin Hübeyş 

Tiflisinin əslən Qəznəli olduğu, sonradan özünün və ya ailəsinin Tiflisə köçməsi

1620

 kimi 

yanlış nəticəyə istiqamətləndirmişdir. İranlı tədqiqatçılar Kəmaləddin Hübeyş Tiflisinin 

əsərlərində  istifadə  etdiyi  farsca  ləhcənin  Xorasanın  dəri  ləhcəsindən  fərqli  olduğu 

qənaətinə  gəlmişdirlər

1621

.  Alimin  ləqəbini  ‚Şərəfəddin‛  kimi  qeyd  edən  Səid  Nəfisi 

onun  əsərlərini  fars  və  tacik  dillərində  yazdığını  bildirmişdir

1622

.  Azərbaycanın  tarixi 

coğrafiyasından  danışarkən  Suğdabil  şəhərinin  inşasından  sonra  Sasani  şahı 

Ənuşirvanın  buraya  əhalini  Soğddan  köçürərək  məskunlaşdırdığını  qeyd  etmişdik. 

Ehtimal ki, Kəmaləddin Tiflisi əsərlərinin bəzilərini soğd ləhcədə yazmışdır. Əlbəttə ki, 

bu  köçürmə  və  məskunlaşmanın  üzərindən  uzun  əsrlər  ötdüyü  üçün  dil  mütləq 

müəyyən dəyişikliyə uğramışdı.  

Kəmaləddin  Hübeyş  Tiflisinin  25  əsəri  müəyyən  edilmişdir.  Bunlardan  10-u  fars, 

digərləri isə ərəb dilindədir. Alimin əsərlərinin əksəriyyəti tibbə aiddir. Bununla yanaşı 

onun  filologiya,  farmakologiya  (əczaçılıq)  və  astronomiya  (nücum  elmi)  sahəsində  də 

əsərləri mövcuddur.  

Tibbə  dair  əsərləri:  ‚Bəyanü’t-Tibb‛  adlı  əsərinin  bir  nüsxəsi  Tehran  Sipəhsalar 

kitabxanasında  saxlanılır.  ‚Təqvimü’l-Ədviyyə  fi’t-Tibb‛  adlı  əsəri  əczaçılığa  aiddir. 

Burada cəmi 734 növ dərmandan ərəb, fars, yunan, latın və süryani dillərindəki adları 

qeyd olunaraq bəhs edilir. Bu əsərin əlyazma nüsxələri İranın Maliki-Milli, İran Məclis 

kitabxanalarında  və  Türkiydə  Manisa  İHK-də  mövcuddur.  ‚Sihhətü’l-Əbdan‛ın  adı 

məlum  olsa  da  bu  vaxta  qədər  əlyazma  nüsxəsinə  rast  gəlinməmişdir.  Kəmaləddin 

Tiflisi ‚Kamilü’t-Tə’bir‛ adlı əsərinin müqəddiməsində ‚Bu əsəri (Kamilü’t-Tə’bir-E.N) 

‚Sihhətü’l-Əbdan‛ı yazıb başa vurduqdan sonra qələmə aldım‛ deyə yazır. ‚Kifayətü’t-

Tibb‛ adlı əsərini Anadolu Səlcuqlu şahzadəsi Qütbəddin II Məlikşaha (öl. 1193) ithafən 

                                                 

1620

 Cevat İZGİ, ‚Hubeyş et-Tiflisî‛, İA (TDV), C. XVIII, İstanbul 1998, ss. 298-299. 

1621

 Əli Təqi MÜNZƏVİ, Fərhəngnaməyi Ərəbi bə Farsi, s. 200, Tehran 1337. 

1622

 NƏFİSİ, Tarixi-Nəzm və Nəsr, C. I, s. 128. 

---

qələmə  almışdır.  Bu  əsərin  nüsxələrindən  biri  Daşkənd  Şərq  Əlyazmaları 

kitabxanasında, digəri isə Almaniya Frankfurt Qota kitabxanasında saxlanılır

1623

.  

‚Nəzmü’s-Süluk‛,  ‚Risalə  fi  Şərhi  bə’zi’l-Məsail  li-Əsbab  və’l-Alamat‛,  ‚Müntəxabat 

min  əl-Qanun‛  da  Kəmaləddin  Tiflisinin  tibb  və  farmakologiyaya  dair  yazdığı 

əsərlərdir

1624

. Kəmaləddin Tiflisi burada İbn Sinanın ‚əl-Qanun fi’t-Tibb‛ adlı əsərində 

qeyd  olunmuş  bəzi  məsələləri  şərh  etmişdir.  Bundan  başqa  ilk  dəfə  Hippokrat  andını 

da  ‚Əhdi-Buqrat‛  adı  ilə  süryani  dilindən  fars  dilinə  Kəmaləddin  Tiflisi  tərcümə 

etmişdir.  Bu  kitabın  bir  nüsxəsi  Berlin  Milli  kitabxanası  Nr.  4959-6235  saxlanılır. 

Kəmaləddin  Hübeyş  Tiflisi  klassik  yunan  filosofu  və  təbibi  Qalenin  ‚Qalibi-Qutubi‛, 

‚Kitab  Mənfəət-i  Əza‛,  ‚Hisbü’l-Bədən‛  kimi  əsərlərini  də  farscaya  tərcümə 

etmişdir

1625

. 

Kəmaləddin Tiflisinin tibbə dair qələmə aldığı digər bir əsər də ‚Məcmuatu’r-Rəsailü’t-

Tibbiyyə‛  adlanır.  Müəllif  bu  əsərini  ərəb  dilində  yazmışdır  və  əsərin  yeganə  nüsxəsi 

ABŞ  Princeton  universiteti  kitabxanasında  Nr.  1108-də  saxlanılır.  Əsər  cəmi  doqquz 

risalədən ibarətdir. Bunlar ‚Təqvimü’l-İlac və Bərəkatü’l-Mənhəc‛, ‚Rumuzü’l-Mənhəc 

və  Künzü’l-İlac‛,  ‚Təhsilü’s-Sihhə  bi’l-Əsbabü’s-Sittə‛,  ‚Ədviyyatü’l-Ədviyyat‛, 

‚Risalətü’l-Mütəarifə‛,  ‚Lübabu-Əsbab‛,  ‚İxtisar  Fusuli-Buqrat‛  adlı  risalələr 

bunlardan  bir  neçəsidir.  ‚Məcmuatu’r-Rəsailü’t-Tibbiyyə‛nin  əlyazma  nüsxəsinin 

surəti şəxsi kitabxanamda mövcuddur.  

Filologiyaya  və  ilahiyyata  dair  əsərləri:  ‚Bəyanü’t-Təsrif‛,  ‚Vücuhü’l-Qur’an‛  müəllif 

tərəfindən  1163-cü  ildə  Konya  şəhərində  qələmə  alınmışdır.  ‚Vücuhül-Qur’an‛  adlı 

əsərin  yeganə  nüsxəsi  Türkiyə  Süleymaniyyə  kitabxanası  Nr.  3246-da  mühafizə  edilir. 

‚Cəmiü’l-Bəyan  dər  Tərcümani-Qur’an‛,  ‚Təlxis  ələ’l-Qur’an‛  Kəmaləddin  Tiflisinin 

Qur’an və dini elmlər sahəsində qələmə aldığı əsərlərdir. ‚Qanunü’l-Adab dər Lüğət‛ 

(və ya Qanunü’l-Ədəb fi Zəbti Kəlimati’l-Ərəb) Tiflisinin müəllifi olduğu ərəbcə-farsca 

lüğətdir. Əsər eyni zamanda ərəbcə-farsca müqayisəli qrammatika kitabıdır. Dünyanın 

bir  çox  kitabxanasında  nüsxəsi  mövcuddur.  Bir  nüsxəsi  də  İstanbul  Aya  Sofiya 

kitabxanası  Nr.  472-də  saxlanılır.  Əsərin  digər    əlyazma  nüsxələri  Ankar  Milli 

                                                 

1623

 TİFLİSİ, Bəyanü’s-Sənə‘ət, (Nşr. Q. Mixaleviç), s. 38-47. 

1624

 BROCKELMANN, Geschıchte der Arabıschen Lıtteratur, E.S, C. I, s. 893. 

1625

 SƏFA, həmin əsər, C. I, s. 347. 

---