Orta Əsrlərdə Yaşamış azərbaycanli aliMLƏR
Yüklə 4,41 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Əbü’l-Həsən Əli ibnü’s-Sirri ibn Səqr ibn Həmmad Varsani
- Qazi Əbu Bəkr Muhəmməd ibn Xuzeymə Varsani
- Əllamə Hüseyn ibn Həsən əl-Hüseyni Xalxali
Əbü’l-Fərəc Varsani h. 365-ci ildə (976) Cürcana getmiş orada hədis dərsləri vermişdi. Alim h. 372-ci ildə (982) Hicazda vəfat etmişdi 1793 .
Əhməd ibn Duləf Varsani Mühəddis idi. Qəzvində təhsil almış, burada Həsən Əli ibn Muhəmməd ibn Quttandan (öl. 1231) hədis dinləmişdi. Əhməd ibn Duləf Varsani İbrahim ibn Nəsr, Abdullah ibn Rica kimi ravilərdən hədis nəql etmişdi 1794 . Ölüm tarixi məlum deyil, XIII əsrdə yaşamışdır.
Mühəddis idi. Əbü’l-Qasım Abdullah ibn Muhəmməd əl-Bəğəvi (öl. 929), Əbu Bəkr Muhəmməd ibn Qasım İsfəhani, Cə’fər ibn İsa Hulvani, Əbu Bəkr Muhəmməd ibn Həsən ibn Davuddan hədis dinləmiş və nəql etmişdi. Əbü’l-Həsən Əli Varsani bir müddət Qəzvində təhsil almış, burada Əbu Hatim əs-Sicistani, Əbu Əli ət-Tusi kimi alimlərdən hədis dinləmişdi. İbn Bilal və İbn Bərkan, Əbü’l-Həsən Əli Varsanidən hədis dinləmişdilər 1795 . Ölüm tarixi məlum deyil. IX-X əsrlərdə yaşamışdır. Əhməd əl-Bəlazuri əsərində ‚əl-Varsani‛ nisbəli bir şəxsin Abbasi xəlifələrindən Cə’fər ibn Mənsurun (754-775) qızı Umm Cə’fər Zübeydənin 1796 (öl. 831) məvlası olduğunu qeyd etmişdir. Əsərin naşiri Dr. Abdullah Ənis ət-Təbba’ ‚əl-Varsani‛ nisbəli bu şəxsin Əbü’l-Həsən Əli ibnü’s-Sirri olduğunu qeyd etmişdir 1797 . Lakin təəssüf ki, naşir istinadını bildirməmişdir.
Yaşadığı dövrün tanınmış mühəddislərindən idi. İbn Əbü’d-Dünya, katib Əbu Cə’fər Muhəmməd ibnü’l-Əzhər, Abdullah ibn Hazır ər-Razi, Muhəmməd ibn İsrail əl- Cəvhəri, Muhəmməd ibn Qalib ət-Təmmam, Hamid ibn Səhl əs-Səğri, Əhməd ibn
1793 İBN ƏSAKİR, Tarixu-Mədinəti-Diməşq, C. XXXVII,s. 206-208; YAQUT əl-HƏMƏVİ, Mu’cəmü’l-Büldan, C. V, s. 556. 1794 RAFİ’İ, Tədvin, C. II, s. 175. 1795 YAQUT əl-HƏMƏVİ, Mu’cəmü’l-Büldan, C. V, s. 556; RAFİ’İ, Tədvin, C. IV, s. 75. 1796 Zübeydə bint Cə’fər 781-ci ildə əmisi oğlu, xəlifə Harun ər-Rəşidlə evlənmişdi. 1797 Bax: BƏLAZURİ, Fütuhü’l-Büldan, s. 461. Muhəmməd əl-Amiri, Əhməd ibn Nəsr Tirmizi, Əbü’l-Abbas Sərrac əs-Səqəfidən hədis dinləmiş və nəql etmişdi. Əbü’l-Hüseyn ər-Razi, Əbü’l-Fərəc İmran əl-Xəffaf, Əbü’l- Fəth Müzəffər əl-Muqri, Əbu Haşim əl-Müəddəb, Əbü’l-Qasım Əbdürrəhman Şeybani, Əbü’l-Fəth Əbdülmün’im ibn Xıdır Ğəssani ondan hədis dinləmiş və qeyd etmişdilər. Alimin ölüm tarixi h. 338-ci ildən (949) sonraya təsadüf edir. O, Dəməşq yaxınlığındakı Neyrəb kəndində yaşamış və orada vəfat etmişi 1798 . Əbü’l-Hüseyn Əli Varsaninin nəql silsiləsində yer aldığı hədislərdən bəzilərini burada qeyd etmək yerinə düşəcəkdir: Əbu Zərr əl-Ğifari dedi (ا), Rəsulullah (م) buyurdular ki: ‚Müəllim (öyrədən) xeyir tapmışdır. Alim üçün yerdəki canlılar, uçan quşlar, hətta dənizdəki balıqlar xeyir-dua edər, günahlarının əvf edilməsi üçün Allaha yalvararlar‛ 1799 .
Əbu Hüreyrə dedi (ا) Rəsulullah (م) buyurdular ki: ‚Allah əcəlini altımış yaşına qədər uzatdığı şəxsin hər cür üzr və bəhanələrini aradan qaldırmışdır‛ 1800 . Yəni altımış yaşa qədər yaşamış bir şəxsin dini mükəlləfiyyətlərindən ötrü istər həyatda, istərsə də Allahın qarşısında: ‚vaxtım olmadı, bilmədim, öyrədən olmadı, öyrənə bilmədim‛ və.s bu qəbildən olan heç bir bəhanəsi qəbul edilməyəcəkdir.
Mühəddis və Varsan şəhərinin qazisi idi. Mühəddis Əbu Zərr Muhəmməd ibn Yusif ibn Muhəmməddin tələbəsi olmuş, ondan hədis dərsləri almışdı. Tanınmış mühəddis imam Əhməd ibn Əli ibn Lal qazi Əbu Bəkr Varsaninin tələbələrindən biri olmuş, ondan hədis dinləyərək nəql etmişdi 1801 . Qazi Əbu Bəkr Varsaninin ölüm tarixi məlum deyil. İmam Əhməd ibn Əli ibn Lal məşhur azərbaycanlı hədis hafizi Əbü’l-Qasım Həfs ibn Ömər Ərdəbilinin (öl. 950) də tələbəsi olmuş, ondan hədis dinləmişdi 1802 . Deməli qazi Əbu Bəkr Varsani hafiz Əbü’l-Qasım Ərdəbilinin müasiri olmuşdur. Beləcə onun da IX- X əsrlərdə yaşadığını söyləyə bilərik.
1798
İBN ƏSAKİR, Tarixu-Mədinəti-Diməşq, C. XLI, s. 467-469. 1799
İBN ƏSAKİR, Tarixu-Mədinəti-Diməşq, C. XLI, s. 469. Ləfz və məna baxımından bənzər hədislər üçün bax: TİRMİZİ, Sünən, İlm, hədis Nr: 2681, 2682, 2685; İBN MACƏ, Sünən, Müqəddimə, 239. ( ٢ِص٣ ٕاٌ٣هش ٚت َٓاؼُاٝ ه٤فُا ِْؼٓ هؽثُا ٕٞٗٝ ءأٍُا ه٤غٝ ضنلأا ٢ك باٝكُا ٠رؼ ئش ًَ أٜ٤ِػ) 1800
İBN ƏSAKİR, Tarixu-Mədinəti-Diməşq, C. XLI, s. 469. Bundan başqa bax: BUXARİ, Səhih, Riqaq 4; TİRMİZİ, Sünən, Dəvət, Nr: 3545, Zöhd, Nr: 2332; İBN MACƏ, Sünən, Zöhd, Nr: 4236. (هٔؼُا ٢ك ٚ٤ُئ الله نمػأ كوك حٌ٘ ٕٞرٌ ٚ٤ِػ دذأ ٖٓ) 1801 SƏM’ANİ, Kitabü’l-Ənsab, C. IV, s.467. 1802 Bax: ZƏHƏBİ, Kitab Təzkərətü’l-Hüffaz, s. 850-851. Əllamə Hüseyn ibn Həsən əl-Hüseyni Xalxali İmam Hüseynin (ا) nəslindən olan əllamə Hüseyn Xalxali sultan III Murad (1574-1595) və III Mehmedin (1595-1603) hakimiyyəti illərində Osmanlı imperatorluğunda yaşamış tanınmış müfəssir, filoloq, kəlamçı və astronom idi. Əllamə Hüseyn Xalxali Mirzə Can Şirazinin tələbəsi olmuşdu. O, müxtəlif elm sahələrinə dair ərəbcə, farsca və türkcə qələmə aldığı bir sıra əsərlərin müəllifi idi. ‚Haşiyə ələ Şərhü’l-Əqaidü’l-Əzudiyyə‛ 1803 ,
1804 , ‚Haşiyə ələ Ənvarü’t-Tənzil‛ 1805 , ‚Miftah fi Həllü’l- Məsabih‛, ‚Risalə fi’l-Məbdəi’l-Əvvəl və Sifatihi‛, ‚Şərhü’l-Kafiyyə li İbnü’l-Hacib‛, ‚Risalə fi Təhqiqi-Vəqti’z-Zəval‛, ‚Haşiyə ələ Risalətü İsbati’l-Vacib‛, ‚Haşiyə ələ Şərhi’d-Dəvvani li-Təhzibü’l-Məntiq‛ 1806
Hüseyn Xalxalinin əsərlərindən bəziləridir. Alim h. 1014-cü ildə (1605) vəfat etmişdir 1807 . Türkiyənin əlyazma əsər kitabxanalarında əllamə Hüseyn Xalxalinin əsərlərinin yüzlərlə nüsxəsi mövcuddur. Əbu İshaq İbrahim ibn Xosrovşah ibn Hüseyn ibn Ömər Xalxali Şafi’i məzhəbinə mənsub fəqih və mühəddis idi. Xalxal şəhərində dünyaya gəlmiş və Azərbaycandakı mədrəsələrdə təhsil almışdı. Daha sonra Misirə getmiş və burada yaşamışdı. H. 646-cı ildə (1248), yəni Əyyubilərin Misirdəki hakimiyyətinin son illərində Bilbeys 1808
şəhəri qaziliyinə təyin olunmuşdu. Qazilik vəzifəsinin icrası ilə yanaşı hədis tədrisi ilə də məşğul olmuşdu. Misirdə yaşadığı dövrdə şafi’i fiqhi
1803
Bu haşiyə Əzudəddin əl-İcinin ‚Əqaidü’l-Əzudiyyə‛ adlı əsərinə Cəlaləddin Dəvvaninin yazdığı şərh üzərinə qələmə alınmışdır. 1804 Bu Sədrəddin Şirazinin əsərinə yazılmış şərhdir. 1805 Bu haşiyə qazi Nasirəddin Bəyzavinin təfsirinə yazılmış haşiyədir. 1806 ‚Təhzibü’l-Məntiq və’l-Kəlam‛ Sə’dəddin Təftazaninin (öl. 1390) kəlam elmi sahəsində qələmə aldığı əsərdir. Cəlaləddin Dəvvani (öl. 1502) bu əsərə ‚Şərhu Təhzibü’l-Məntiq‛ adı ilə bilinən şərh yazmışdır. Hüseyn Xalxali də bu şərhə haşiyə yazmışdır. Bu şərhə haşiyə yazmış digər bir azərbaycanlı alim, yuxarıda haqqında məlumat verdiyimiz, Mir Əbü’l-Fəth Ərdəbilidir. 1807
KATİB ÇƏLƏBİ, Kəşfü’z-Zünun, C. I, s. 1092; ZİRİKLİ, Ə’lam, C. II, s. 351; KƏHHALƏ, Mu’cəmü’l-Müəllifin, C. I, s. 549, 606; NƏFİSİ, Tarixi-Nəzm və Nəsr, C. I, s. 393. Səid Nəfisi alim barədə məlumat verərkən mühüm bir səhvə yol vermişdir. S. Nəfisi alimin adını ‚Əllamə Seyyid Həsən əl-Hüseyni Xalxali‛ olaraq qeyd etmiş, onun h. 1014-cü (1605) ildə vəfat etdiyini və yuxarıda adları qeyd olunmuş əsərlərin müəllifi olduğunu bildirmişdir. Halbuki alim haqqında məlumat verən bütün mənbələrdə, o cümlədən onun əsələrinin əlyazma nüsxələrində adı ‚Hüseyn ibn Həsən əl-Hüseyni Xalxali‛ kimi yazılmaqdadır. 1808 Bilbeys-(qədim Misirin Felbs adlanırdı), orta əsrlərdə Misirin şəmali-şərqində, Nil deltasının şərq sahilində yerləşən strateji əhəmiyyətə malik qala-şəhər idi. İndi Qahirədən 20-25 km şimali-şərqdə yerləşən kiçik şəhərdir. Yüklə 4,41 Mb. Dostları ilə paylaş:
|