O`zb е kiston r е spublikasi oliy va o`rta maxsus ta'lim vazirligi

transformatsiyalar = transformalar
), bu jarayondagi vositalar 
(
operatorlar
) va 
transformatsiya hosil qilish modellari
tadqiq etiladi.
42
Masalan, 
Salim keldi – Salimning kelishi – Salim kelgach – Salim kelganda – Salim kelishi 
bilan…; Anvar xatni yozdi – Xat Anvar tomonidan yozildi. Ushbu misollarda 
transformatsiya uchun asos bo’lgan gap (
Salim keldi
yoki 
Anvar xatni yozdi
kabi gaplar) 
operand
,
 
transformatsiya natijasi bo’lgan hosila gap (
Salim kelgach
, 
Salim kelib
yoki 
xat Anvar tomonidan yozildi 
kabi sintaktik strukturalar) 
transforma
yoki 
transformand
,
 
operanddan transformandni hosil qiluvchi vosita (ravishdsh, sifatdosh, 
harakat nomi yoki majhul nisbat shakllari) 
transformatsiya operatori
deb atalai.
Transformatsion grammatika matematik lingvistika va kompyuter lingvistika 
fanining rivojlanishida muhim ahamiyat kasb etadi. Birinchidan, transformatsion 
grammatika tabiiy tillarning grammatikasini formallashtirish nazariyasi negizlarini 
yaratishga asos bo’ldi. Ikkinchidan, transformatsion grammatika avtomatik tarjima 
tizimining nazariy asosi sanaladi. Transformatsiya va derivatsiya jarayonlarining tabiiy 
tillarga faol tatbiq etilishi avtomatik tarjima samaradorligini ta’minlaydi. Uchinchidan, 
transformatsion grammatika til o‘qitishni modellashtirishda ham muhim ahamiyatga 
42
Qarang: 
Хомский
 
Н
.
Синтаксические
структуры
// 
Новое
в
лингвистике
. 
Выпуск
II. – 
М
., 1962. – C. 412-
527. 

---

41 
molik.
43
To’rtinchidan, transformatsion grammatika tabiiy tillardagi paradigmatik va 
sintagmatik munosabatlarning me’yoriyligi va grammatik to’g’ri va noto’g’ri jumlalarni 
ajratishning aniq mezonlarini belgilaydi. 
N.Chomskiy tavsiya etgan grammatikada gaplarni “tug’dirish” (hosil qilish) 
uchun o’rin almashtirish qoidalaridan foydalaniladi. Chap qismda gapning struktur 
komponenti simvollari joylashadi, o’ng qism esa ularning simvollarini o’rniga 
almashuvchilar yoki simvollar zanjiri (birikuvi)dan iborat bo’ladi. Quyidagi jadvalda 
ingliz tili uchun ayrim gapning struktur komponenti simvollari ko’rsatilgan:
5-jadval