Oʻzbek tili uchun teglangan korpus yaratish”

Teg (belgilash) nomi	Ma`nosi
Misollar
1	SIFL	Fe’lning sifatdosh shakli	Borgan, koʻrgan, aytgan
2	RFL	Fe’lning ravishdosh shakli	Borib, koʻrgach, aytgani, chiqquncha
3	HFL	Fe’lning harakat nomi shakli	Borish, aytish, gapirmoq, oʻquv
4	SFL	Sof fe’l shakli	Ayt, oʻqi, yugur
5	SDFL	Sodda fe’l	Gapirdi, eshitdi
6	QFL	Qo`shma fe`l,	E`lon qildi
7	JFL	Juft fe’l	Aytdi-tashladi
8	TFL	Takroriy fe’l	Qilasan-qilasan
9	KFSQ	Ko`makch fe`lli so`z qo`shilmasi	Tashlab yubordi,oʻqib chiqdi
10	KOFL	Koʻmakchi fe’l	Edi, emish, ekan
11	1B	Birinchi shaxs, birlik	Bordim, boraman, kitobim, ishlaganim
12	2B	Ikkinchi shaxs, birlik	Bording, boryapsan, stoling, ishlaganing
13	3B	Uchinchi shaxs, birlik	Oʿqidi, bormoqchi, xatosi, borishi
14	1K	Birinchi shaxs, koʿplik	Sakradik, soʿramoqchimiz, ishimiz
15	2K	Ikkinchi shaxs, koʿplik	Oʿyladingiz, bormoqchisiz, e’loningiz
16	3K	Uchinchi shaxs, koʿplik	Aytdilar, kitoblari
17	OTZ	Oʿtgan zamon	Bordi, aytgan
18	HOZ	Hozirgi zamon	Boryapti, ketmoqda, aytayotir
19	KEZ	Kelasi zamon	Oladi, aytmoqchi, ketar(balkim)

7-jadval
Fe’l soʻz turkumiga oid soʻzlarning izohlab chiqilish tartibini quyidagi misollar orqali koʻrishimiz mumkin:
SIFL – Fe’lning sifatdosh shakli uchun ishlatiladi. Misol: Toshkentdan kelgan/SIFL mehmonlarni kutib oling. Bu oʻrinda sifatdoshga, ya’ni kelgan soʻziga /SIFL tegi berildi.
RFL – Fe’lning ravishdosh shakli uchun ishlatiladi. Misol: Havo sovib, qushlar janubga ucha boshladi. Bu misolda ravishdoshga, ya’ni sovib soʻziga /RFL tegi berildi.
HFL – Fe’lning harakat nomi shakli uchun qoʻllaniladi. Misol: Suzish/HFL sogʻliq uchun juda foydalidir. Bu oʻrinda harakat nomiga, ya’ni suzish soʻziga /HFL tegi berildi.
SFL – Sof fe’l shakli uchun ishlatiladi. Misol: Qoʻlidagi qilichni boshi uzra aylantirdi/SFL. Bu gapdagi aylantirdi fe’li sof fe’l shakliga mansub boʻlib, /SFL tegi orqali belgilanadi

SDFL – Fe’lning tuzilishiga koʻra turlaridan sodda tub va yasama uchun ishlatiladi. Misol: Ertaga bayram boʻlishi haqida eshitmagandim/SDFL. Bu oʻrinda qoʻshma fe’lga, ya’ni e’lon qilindi birikmasining har bir soʻziga /SDFL tegi berildi.
QFL – Fe’lning tuzilishiga koʻra qoʻshma turi uchun ishlatiladi. Misol: Ertaga bayram boʻlishi e’lon qilindi/QFL. Bu oʻrinda qoʻshma fe’lga, ya’ni e’lon qilindi birikmasiga /QFL tegi berildi.
JFL – Fe’lning tuzilishiga koʻra juft turi uchun ishlatiladi. Misol: Muammolarni qoʻrqmay rahbarning yuziga aytdi-tashladi/JFL. Bu oʻrinda qatnashgan juft fe’lga, ya’ni aytdi-tashladi birikmasiga /JFL tegi berildi.
TFL – Fe’lning tuzilishiga koʻra takror turi uchun ishlatiladi. Misol: Qishloq aholisi ichida bu oila haqida dedi-dedi/TFL koʻpayib ketdi. Bu oʻrinda juft fe’lga /TFL tegi berildi.
KFSQ – Koʻmakchi fe’lli soʻz qoʻshilmalari uchun ishlatiladi. Misol: Toʻsatdan qoʻlidagi telefonni tushirib yubordi/KFSQ. Bu oʻrinda koʻmakchi fe’lli soʻz qoʻshilmasiga /KFSQ tegi beriladi.
KOFL – Fe’llarning ikkinchi qism tarkibidagi koʻmakchi fe’llar izidan qoʻyiladi. Misol: Qotillik qanday yuz berganini koʻrmagan edi. Bu oʻrinda koʻmakchi fe’l, ya’ni edi soʻzidan keyin /KOFL tegi beriladi.
1B – Fe’llar birinchi shaxs, birlik boʻlganda qoʻllaniladi. Misol: Toʻsatdan qoʻlimdagi telefonni tushirib yubordim/1B. Bu holatda fe’l izidan tegishli teg, ya’ni /1B qoʻyiladi.
2B – Fe’llarning shaxs-soni ikkinchi shaxs, birlik boʻlganda qoʻllaniladi. Misol: Bu nega sodir boʻlganini bilmaysanmi/2B. Bu holatda fe’l izidan tegishli teg, ya’ni /2B qoʻyiladi.
3B – Fe’llarning shaxs-soni uchinchi shaxs, birlik boʻlganda qoʻllaniladi. Misol: U gazetani qoʻyib oldimga yurdi/3B. Bu holatda fe’l izidan tegishli teg, ya’ni /3B qoʻyiladi.

1K – Fe’llarning shaxs-soni birinchi shaxs, koʻplik boʻlganda qoʻllaniladi. Misol: Biz hammamiz hasharda faol qatnashamiz/1K. Bu holatda fe’l izidan tegishli teg, ya’ni /1K qoʻyiladi.
2K – Fe’llarning shaxs-soni ikkinchi shaxs, koʻplik boʻlganda qoʻllaniladi. Misol: Siz hammangiz shunaqa fikrlaysizmi/2K. Bu holatda fe’l izidan tegishli teg, ya’ni /2K qoʻyiladi.
3K – Fe’llarning shaxs-soni uchinchi shaxs, koʻplik boʻlganda qoʻllaniladi. Misol: U yigitlarning hammalari urushga ketdilar. Bu holatda fe’l izidan tegishli teg, ya’ni /3K qoʻyiladi.
OTZ – Fe’llar oʻtgan zamonda boʻlganda qoʻllaniladi. Misol: Avtobusdan tushmaslikka qaror qildi/OTZ. Bu holatda fe’l izidan tegishli teg, ya’ni /OTZ qoʻyiladi.
HOZ – Fe’llar hozirgi zamonda boʻlganda qoʻllaniladi. Misol: Hozircha shubhali insonning izidan kuzatyapman/HOZ. Bu holatda fe’l izidan tegishli teg, ya’ni /HOZ qoʻyiladi.
KEZ – Fe’llar kelasi zamonda boʻlganda qoʻllaniladi. Misol: Men qanday holat boʻlmasin olgʻa qadam bosmoqchiman/KEZ. Bu holatda fe’l izidan tegishli teg, ya’ni /KEZ qoʻyiladi.
Shu oʻrinda bir jihatga toʻxtalib oʻtsak. E’lon qilmoqchiman fe’li misolida qaraganimizda, ushbu soʻz bir vaqtning oʻzida ham fe’lning sof fe’l shakli ekanini, ham tuzilishiga koʻra qoʻshma ekanligi, ham shaxs-son xususiyatiga koʻra birinchi shaxs, birlikda turganini, ham kelasi zamondaligini koʻrishimiz mumkin. Bunday payti bitta soʻzning izidan toʻrtta tegni ham qoʻyishimiz mumkin:
e’lon qilmoqchiman/SFL/QFL/1B/KEZ
Yordamchi soʻz turkumlariga 3 guruh mansub: bogʻlovchi, koʻmakchi, yuklama. Ushbu turkumlarning oʻziga xos xususiyati shundaki, ularda leksik ma’no yoʻq, ma’lum soʻroqqa javob boʻlmaydi, gapda mustaqil ravishda gap boʻlagi boʻla olmaydi.
Qoʻshma gap tarkibidagi ayrim sodda gaplar va uyushgan boʻlaklar orasidagi turli munosabatlarni ifodalash uchun qoʻllanadigan yordamchi soʻzlar bogʻlovchilar deyiladi. Bogʻlovchilar grammatik jihatdan oʻzgarmaydi va oʻzi bogʻlagan ayrim soʻzlar va sodda gaplarning oʻzaro qanday munosabatda ekanini, shuningdek, munosabatlarning xilini ham koʻrsatadi. Ushbu ishda bogʻlovchilarni ifodalash, ularni belgilash uchun 8 ta teg ishlab chiqilgan. Ularning roʻyxatini 8-jadvaldan koʻrib olishimiz mumkin.

№