O’zbekiston respublikasi oliy talim vazirligi samarqand veterinariya medisinasi instituti tabiiy va ilmiy fanlar kafedrasi

issiqlik almashinishi
jarayonlarini qaraymiz. 
Parrandalar va sut emizuvchilar atrof muhit harorati o’zgarsa ham tana haroratini 
doimiy saqlab turadi. Buning uchun quyidagi shart bajarilishi kerak: issiqlik 
yo’qotish, issiqlik mahsuldorligiga teng bo’lishi kerak. Hayvon ichida yuzaga 
kelgan issiqlik teriga qisman to’qimalar orqali atrof muhitga chiqariladi. Issiqlik 
almashinish jarayoniga quyidagi tashqi faktorlar ta’sir ko’rsatadi: havo harorati, 
konveksiya, nurlanish va boshqalar. Havo uchun issiqlik o’tkazish koeffisenti 
0,024 Vt/m.K. Yog’ to’qimasi uchun 0,025, metall uchun 40-400 Vt/m.K. Tevarak 
atrof muhit haroratining ko’tarilishi, ya’ni havo va tana haroratlari orasidagi 
farqning kamayishi, issiqlik o’tkazuvchanlikning oshuvini talab qiladi. Aksincha, 
havoning ancha past harorati issiqlik o’tkazuvchanlikni ma’lum chegarada 
o’zgartirishi mumkin. Buning uchun tana sirtiga qonning oqib kelishini o’zgartirish 
yoki tashqariga qaraganda tana qismlarining sirtini oshirish bilan (qo’l – 
oyoqlarning jun bilan qoplangan qismini ochish) teriga qonning oqib kelishini 
cheklash tananing ichki qismidan issiqlikning yuzaga chiqishini chegaralaydi. 
Junni va patni o’stirish issiqlik himoyani kuchaytiradi. Tanani g`ujum qilish uning 
ochiq qismi sirtini kamaytiradi va shu bilan issiqlik yo’qotishni kamaytiradi. Havo 
isiganda tovuqlar, kaftarlar qanotini yoyishadi. Ammo bular ham ma’lum darajada 
samara beradi. Harorat ma’lum qiymatdan past bo’lganda hayvonlar o’z 
temperaturasini issiqlik mahsuldorligini oshirishi tufayli saqlab turadi. Tirik 
organizmdagi to’qimalar issiqlik o’tkazuvchanligi turlichadir. Bu esa 
organizmning issiqlik rejimi uchun muhimdir. Muskul to’qimasining ancha katta 
issiqlik o’tkazuvchanlikka ega bo’lishi (0,5 Vt/m.K) issiqlik tezda ichki 
organlardan tashqi organlarga o’tkazilishiga yordam beradi. Masalan: tashqi muhit 
sovuq bulganda yog’ qatlami issiqlikning chiqib ketishiga to’sqinlik qiladi. Shu 
sababli sovuq yurtlarda yashovchi hayvonlar ancha katta teri osti yog’ qatlamiga 
ega. Masalan: pingvinning yog’ qatlami 10-15 kg ga teng bo’lib, uning o’zining 
og’irligi 30-35 kg. Xuddi shunday jun qatlami qalinligi ham katta rol o’ynaydi. 
Bizga ma’lumki, agarda sovuqda qaltirasak, u holda issiqlik 
mahsuldorligimiz oshadi, chunki himoyalovchi mexanizm yetishmaydi. Katta 
jonivorlar ancha qulay sharoitda bo’ladi. Birinchidan, ularning tana sirti hajmiga 
nisbatan kichik bo’lsa, ikkinchidan, ularning juni ancha qalin bo’ladi. Shu sababli 
tana o’lchami kamayishi bilan issiqlik o’tkazuvchanlik issiqlik mahsuldorligiga 
qaraganda tez kamayadi. Natijada katta hayvonlar past haroratlarga chidamliroq 
bo’ladi.
Molxonalarda tashqi temperatura – 25
o
C bo’lganda ichkarida harorat 10
o
C, 
namlik maksimal 85%, minemal 40% bo’lishi kerak. Agar harorat pasaysa va 
namlik oshsa, u holda sigirlar suti 30-40%, semirish darajasi 40-50% gacha 

---

24 
kamayadi. Qish vaqtida havo almashtirilib turilishi kerak. 100 kg massaga 17 m
3
/ 
soat bo’lishi kerak. Shamol tezligi uncha katta bo’lmasligi kerak, ya’ni 0,5 m/s dan 
1 m/s gacha, tovuqxonalarda esa 1 kg og’irlik uchun 0,7 m
3
/soat havo almashtirish 
zarur. Sur’atda suv to’ldirilgan menzurkada konveksiya ko’rsatilgan. 
Konveksion oqimni ifodalovchi chizma
Konveksiya atmosfera va okeanda issiqlik almashinishida muhim mexanizm 
hisoblanadi.
Termodinamika jismlarning mikroskopik tuzilishini hisobga olmagan holda 
ular orasida energiya almashinuvi mumkin bo’lgan sistemalarni qarab chiquvchi 
fizika bo’limidir. Termodinomik sistemaning holati asosan bosim, hajm, 
temperatura kabi parametrlar bilan aniqlanadi. Shu sababli umumiy holda 

0
)
(

PVT
f
(2.27) sistemaning holat tenglamasi deyiladi. Sistemaning bir holatdan 
ikkinchi holatga o’tishiga termodinamik jarayon deyiladi. Energiya bir jismdan 
ikkinchi jismga 2 xil usulda o’tadi: ish bajargan va issiqlik almashganda. Ish 
jarayonida uzatilgan energiya o’lchami ish bo’lganidek, issiqlik almashishi 
jarayonida uzatilgan energiya o’lchami issiqlik miqdori (yoki issiqlik) bo’ladi. 
T.Agarda termodinamik sistema tashqi muhit bilan modda almashinuviga 
(energiya va impuls) ega bo’lsa, bunday sistemaga 
ochiq
termodinamik sistema 
deyiladi. 
T.Agar termodinamik sistema tashqi muhit bilan modda almashmasa, bunday 
sistemaga yopiq termodinamik sistema deyiladi. 
T.Agar sistemaga kelgan energiya va sarf bo’lgan energiya o’zaro teng bo’lsa, 
bu holga