O’zbekiston respublikasi oliy talim vazirligi samarqand veterinariya medisinasi instituti tabiiy va ilmiy fanlar kafedrasi

Diffuziya.
Biror gaz ichiga ikkinchisini joylashtiraylik. Ikkinchi gaz 
konsentrasiyasi va zichligi biror o’q bo’ylab o’zgarsin. U holda 
0

dx
d

(2.18) 
Shu o’qqa perpendikulyar 
1
S
yuza orqali o’tuvchi gaz massasini aniqlash uchun 
ko’chish tenglamasidagi 

n
o’rniga diffuziyalanuvchi gaz massasini qo’ysak, u 
holda 

t
S
dx
d
M







3
1
(2.19) 
Diffuziyada S yuza orqali 
t

vaqt ichida ko’chiriluvchi massa FIK tenglamasi 
orqali aniqlanadi. 
t
S
dx
d
D
M





(2.20) 
Bunda




3
1
D

---

21 
Diffuziya koeffisenti deyiladi. (2.20) da S= 1m
2 
, 
t

=1 s. 
4
/
1
м
кг
dx
d



desak, 
M=D, ya’ni diffuziya koeffisenti son jihatidan zichlik gradiyenti 1 kg/m
4
bo’lganda 
1 m
2
yuzadan 1 s, da ko’chib o’tgan massaga teng ekan. D (m
2
/s) da o’lchanadi 
9
1


,


T

bo’lgani uchun diffuziya koeffisenti gazning sorti (

) va uning 
holatlaridan (R va T) bog’liq bo’ladi. 
Issiqlik o’tkazuvchanlik
. Ko’chishning asosiy tenglamasi (2.17) dan 
foydalanib 

n
- o’rniga uzatilgan issiqlik miqdori Q . 

0
n
- o’rniga hajm birligidagi 
malekulalarning kinetik energiyasi 
nkT
i
2



ni qo’yamiz. 

n
- molekulalarning 
konsentrasiyasi. U holda 
t
S
nKT
dx
d
Q



)
2
1
(
3
1


yoki
t
S
dx
dT
nK
z
i
Q







3
1
(2.21) 






R
M
i
m
N
R
i
nK
i
A
2
9
2
2
0
ekanini e’tiborga olsak, issiqlik o’tkazuvchanlik 
tenglamasi quyidagi ko’rinishda bo’ladi. 
t
S
dx
dT
CS
Q







3
1
(2.22) 



V
C



3
1
- issiqlik o’tkazuvchanlik koeffisiyenti. U holda 
t
S
dx
dT
Q




(2.23) 
Bu 
Furye tenglamasi.
Demak uzatilgan issiqlik miqdori issiqlikning o’tgan 
vaqtiga yuzaga temperatura gradiyentiga va issiqlik o’tkazuvchanlik koeffisentiga 
proporsional ekan. Furye tenglamasi nafaqat gazlar balki suyuqlik va qattiq jismlar 
uchun ham o’rinlidir. Furye tenglamasida S=1m
2
, 
М
град
dx
dt
c
t
1
..
1



desak 


Q
ya’ni issiqlik o’tkazuvchanlik koeffisenti son jihatidan temperatura gradiyenti 1 
grad/m bo’lganda 1 m
2
yuzadan 1 s da ko’chib o’tgan issiqlik midoriga tengdir. 

j/m.s.grad. larda o’lchanadi. 
Ichki ishqalanish
. Ko’chish formulasi (2.17)da 
t
F
n



va 



0
n
hajm 
birligidagi molekulalarning harakati tufayli paydo bo’lgan impuls. U holda 
ko’chish tenglamasi 
dt
S
dx
d
t
F





)
(
3
1



yoki
S
dx
du
F





3
1
(2.24)
Ichki ishqalanish kuchi Nyuton formulasiga binoan aniqlanadi. ya’ni 
S
dx
du
n
F


(2.24
1
) 
(2.24) va (2.24
1
) ni solishtirsak 






3
1
n
(2.25)

---

22 
n
- yopishqoqlik koeffisenti. (2.24
1
)da 
2
1
M
S

, 
1
1


c
dx
du
deb olsak 
n
F

bo’ladi, ya’ni yopishqoqlik koeffisenti son jihatidan tezlik gradiyenti 1s
-1
bo’lganda parallel harakatlanuvchi qatlamlarning 1 m
2
yuzaga ta’sir qiluvchi ichki 
ishqalanish kuchiga tengdir. 
n
(kg/m.s) larda o`lchanadi. 

.
.
d
n
orasida quyidagicha 
bog’lanish bor. 


d
n
V
C
n


Bosim kamayishi bilan o’rtacha erkin chopish 

masofa idish o’lchamiga 
tenglashguncha davom etadi. 
Biologik sistemalarda ko’chish xodisasi muhim rol o’ynaydi. Kislorod 
musqul mitaxandriyasiga atrof havodan asosan diffuziya tufayli borib yetadi (-
95%). Kilorod bilan taminlash bir necha bosqichda boradi: o’pkada havo 
almashinuvi, kislorodning qonga diffuziyasi. Kislorodning qonga diffuziyasi 
o’pkaning alveoli (pufakchalari) orqali amalga oshadi. Fik qonuniga binoan 
alviolada diffuziya bo’lishiga pufakcha ichida kislorod mavjudligi va kislorodning 
qonga diffuziya bo’ladigan menbrana parda sirtida kislorodning ancha kichik 
konsentrasiyaga ega bo’lish sabab bo’ladi. Diffuziyani oshirish uchun diffuziya 
bo’ladigan sirtni oshirish zarur. Shu sababli sut emizuvchilarning o’pkasi amalda 
ko’plab alviola xaltachalaridan iborat bo’ladi. 
Anfibiyalarda
gaz almashinish nafaqat o’pka orqali, balkim ularda tananing 
hamma sirti katta rol o’ynaydi. Shu sababli ular terisi ko’plab tomirlar bilan 
taminlangan bo’lib, ular orqali kislorod qonga diffuziyalanadi. Ko’plab baliqlar 
uchun jabra asosiy va yakkayu – yagona nafas olish organidir. Diffuziyalanish 
qobilyati jabra sirtining yuzasi bilan aniqlanadi. Aniqlanishicha tunes yoki 
makrelga o’xshash o’ta aktiv baliqlarning jabrasi katta, sekin harakatlanuvchi igna 
qorinli qurbaqa baliqlarda jabrasi kichik bo’ladi. 
Ko’plab zaryadlanmagan moddalarning hujayra menbranasi orqali o’tishi 
diffuziya qonuniga bo’ysunadi. Lipid suyuqlikda diffuziyalanuvchi sferik 
zarrachalar uchun diffuziya koeffisenti Stoks – Eynshteyn formulasidan aniqlanadi 
(lipid – yog’ yoki yog’simon modda) 
D
Tnr
kT
6

(2.26) 
Suvdagi mayda molekulalar uchun D-10
-9
m
2
/s- 
Biologik menbrana orqali moddalarning diffuziyalanishini o’rganish, 
moddaning kirish qobiliyati bilan ularning lipidlarda erishi orasidagi bog’lanish 
borligi aniqlandi. Uzoq vaqtlar davomida molekulalar menbranalarning lipid 
qismidan ularda eruvchanlik qobiliyati tufayli o’tadi deb kelindi. Ammo kichik 
gidrofil molekulalar menbranadagi tirqishlar orqali o’tishi mumkin ekan. 
Biologik parda orqali turli xil birikmalar o’rtasida, uncha katta bo’lmagan 
amainakislota molekulalari va monosaxaridlar ko’plab hujayra pardalari orqali 
oddiy diffuziya yo’li bilan o’ta olmaydi. Fiziologik sharoitlarda ba’zi moddalar 
(suv, siydik) xujayraga tirqishlar orqali erkin diffuziya tufayli o’tadi. Ichakda 
yog’larning yutilishi kuchli lipofilligi tufayli ro’y beradi. Hujayrada erkin 

---

23 
diffuziyaning tezlashuvi ko’chish sirtining oshishi hisobiga bo’ladi. Masalan: 
ingichka ichak epitelesi ko’plab qatlamlardan tashkil topgan bo’lib, ular sitoplazma 
pardasi sirtida kichik tuklar hosil qiladi. Organizmda diffuziyalanuvchi moddalar 
konsentrasiyasining gradiyenti bo’lishi asosan qon va limfo orqali olib o’tilgan 
moddalarning chiqarilishi tufayli yuz beradi. Masalan: 100g. miya moddasi 1 
minutda 10ml kislorod yutadi, bu esa yurakga nisbatan 10 marta ko’p. 
Endi tirak organizmlarda