O’zbekiston respublikasi oliy talim vazirligi samarqand veterinariya medisinasi instituti tabiiy va ilmiy fanlar kafedrasi

polimerlar
deyiladi. Polimerlar izotrop moddalardir. Tirik organizmning 
ko’p qismini polimer deb qarash mumkin. Ba’zi moddalar mustahkamlik chegarasi 
va Yung moduli qiymati quyidagi jadvalda keltirilgan. 
- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - 
- modda ! Yung moduli, GPa ! must. chegarasi, MPa 
- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - 
- Po’lat ! 200 ! 500 
- Organik shisha ! 3,5 ! 50 
- Shishali kapron ! 8 ! 150 
- Elastin ! 0,1 - 0,6 MPa ! 5 
- Kollogen ! 10 - 100 MPa ! 100 
- Suyak ! 10 ! 100 
Elastik siqilgan sterjen potensial energiyasi tashqi kuchlar bajargan ishga tengdir 
dx
F
A
П
O






(1.5) 
Bunda x - absalyut uzayish. Guk qonunidan elastik siqilgan sterjen potensial 
energiyasi 
2
)
(
2





П
(1.6) 
ya’ni deformasiya kvadratiga to’g’ri proporsional bo’ladi. Endi biologik 
to’qimalarning mexanik xossalari bilan tanishamiz. 
 Suyak
to’qimasining 2/3 qismi (0,5 hajm) noorganik moddadan (gidro-
silappatit) lardan tashkil topgan. Qolgan qismi organik moddadan kollogendan 
(yuqori molekulyar birikmadan) yuksak elastik xossaga ega bo’lgan tolali oqsildan 
tashkil topgan. Gidrosilappatit kristalchalari kollogen to’qimalari (fibrilar) orasida 
joylashgan. Suyak to’qimalari zichligi 2400 kg/m
3
, uning mexanik xossasi yoshga 
va organning qismiga qarab turlicha bo’ladi. 
Teri
- u kollogen tolalaridan, elastin va asosiy to’qima materialidan iborat. 
Kollogen quruq massasining 75%, elastin esa 4 % tashkil qiladi. 
Elastin
- rezina kabi cho`ziladi (300% gacha), kollogen esa kapron tolasiga 
o’xshash cho’ziladi (10%). Teri yuqori elastik xossaga ega. 
 Muskullar
- tarkibiga kollogen va elastin tolalaridan tarkib topgan 
tutashtiruvchi to’qima kiradi. Shuning uchun ularning mexanik xossalari 
polimerlar mexanik xossalariga mos keladi. 
Qon tomirlari
- to’qimasining mexanik xossalari kollogen, elastin va muskul 
tolasining xossalari orqali aniqlanadi.
Odam va hayvonlarning mexanik ishi ko’pgina sabablarga bog’liq bo’lgani 
uchun oldindan ishning biror chegaraviy qiymatini ko’rsatish qiyin. Massasi 70 kg 
bo’lgan sportchi 1 m. yuqoriga ko’tarilsa, u 0,2 s vaqtda 3,5 kVt quvvatga ega 
bo’ladi. Odam gavdasi bajargan ishni quyidagi formula bilan aniqlash mumkin. 
2
2





E
(1.7) 

---

7 
Bunda 

- inersiya momenti,

- burchak tezlik. 
Massasi 70 kg bo’lgan odam 5 km/soat tezlik bilan yurganda quvvatini 60 
Vt ga oshiradi. Tezlik ortishi bilan bu quvvat yana ortadi, ya’ni 7 km /soat 
bo’lganda 200 Vt bo’ladi. Velosipedchi 9 km/soat tezlikda 30 Vt, 18 km/soat 
tezlikda 120 Vt quvvatga ega bo’ladi. Ko`chish bo’lmaganda ish 0 ga teng, lekin 
muskullar toliqishi ish bajarishdan dalolat beradi. Bunday ish