O’zbеkistоn respublikasi оliy vа o’rtа mахsus tа’lim vаzirligi nаmаngаn dаvlаt univеrsitеti

5.O`qituvchining asosiy vazifalari va uning shaxsiga qo`yiladigan talablar. «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» g`oyalarini amaliyotga tadbiq etish Respublika ta’lim tizimidaolib borilayotgan islohotlar muvaffaqiyatini ta’minlash, ta’lim muassasalarida faoliyat olib borayotgan o`qituvchi, tarbiyachi, ishlab chiqarish ustalarining ma’naviy qiyofasi hamda kasbiy mahoratlariga ham bog`liqdir. Shaxsni tarbiyalash ishi nihoyatda murakkab faoliyat jarayoni bo`lib, juda qadimdan ushbu faoliyatga jamiyatning etuk kishilari jalb etilgandir. Mazkur holat yosh avlod tarbiyasi, uning tashkil etilishi mazmuni nafaqat shaxs kamoloti, balki jamiyat taraqqiyotini ham belgilashda muhim ahamiyatga ega ekanligini anglatadi.O`zbekiston Respublikasida o`qituvchi kadrlarning ma’naviy qiyofasi, aqliy salohiyati hamda kasbiy mahoratiga nisbatan jiddiy talablar qo`ymoqda. CHunonchi, bu borada O`zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov quyidagilarni qayd etadi: «Tarbiyachi – ustoz bo`lish uchun, boshqalarning aql-idrokini o`stirish, ma’rifat ziyosidan bahramand qilish, haqiqiy vatanparvar, haqiqiy fuqaro etib etishtirish uchun, eng avvalo, tarbiyachining ana shunday yuksak talablarga javob berishi, ana shunday buyuk fazilatlarga ega bo`lishi kerak»<sup>1</sup>. Yuqorida qayd etilgan fikrlardan bugungi kun o`qituvchisi shaxsiga nisbatan qo`yilayotgan talablar mazmuni anglaniladi. Zamonaviy o`qituvchi qanday bo`lishi zarur?
O`qituvchi (pedagog) pedagogik, psixologik va mutaxassislik yo`nalishlari bo`ycha maxsus ma’lumot, kasbiy tayyorgarlik, yuksak axloqiy fazilatlarga ega hamda ta’lim muassasalarida faoliyat ko`rsatuvchi shaxs sanaladi. O`zbekiston Respublikasining «Ta’lim to`g`risida»gi qonunining 5-moddasi 3-bandiga muvofiq ta’lim muassasalaridasudlangan shaxslarning pedagogik faoliyat bilan shug`ullanishlariga yo`l qo`yilmaydi.Bizning nazarimizda, zamonaviy o`qituvchi-bakalavr qiyofasida quyidagi fazilatlar namoyon bo`laolishi kerak (so`z yuritilayotgan sifatlar mohiyatan o`qituvchi-bakalavr tomonidan amalgaoshirilishi zarur bo`lgan vazifa, burch va mas’uliyatlarini ifodalaydi):

1. 
   O`qituvchi jamiyat ijtimoiy hayotida ro`y berayotgan o`zgarishlar, olib borilayotgan ijtimoiy islohotlar mohiyatini chuqur anglab etishi hamda bu borada o`quvchilarga to`g`ri, asosli ma’lumotlarni beraolishi lozim.
   
2. 
   Zamonaviy o`qituvchining ilm-fan, texnika va texnologiya yangiliklari va yutuqlaridan xabardor bo`lishi talab etiladi.
   
3. 
   O`qituvchi o`z mutaxassisligi bo`ycha chuqur, puxta bilimga ega bo`lishi, o`z ustida tinimsiz izlanishi lozim.
   
4. 
   O`qituvchi pedagogika va psixologiya fanlari asoslarini puxta bilish, ta’lim-tarbiya jarayonida o`quvchilarning yosh va psixologik xususiyatlarini inobatgaolgan holda faoliyat tashkil etishi kerak.
   
5. 
   O`qituvchi ta’lim-tarbiya jarayonida eng samarali shakl, metod va vositalardan unumli foydalanaolish imkoniyatiga ega bo`lmog`i lozim.
   
6. 
   O`qituvchi ijodkor, tashabbuskor va tashkilotchilik qobiliyatiga ega bo`lishi shart.
   
7. 
   O`qituvchi yuksak darajadagi pedagogik mahorat, chunonchi, kommunikativlik layoqati, pedagogik texnika (nutq, yuz, qo`l-oyoq va gavda harakatlari, mimika, pantomimika, jest) qoidalari chuqur o`zlashtirib olishga erishishlari lozim.
   
8. 
   O`qituvchi nutq madaniyatiga ega bo`lishi zarur, uning nutqi quyidagi xususiyatlarni o`zidaaks ettiraolishi kerak:
   

a) nutqning to`g`riligi;
b) nutqning aniqligi;
v) nutqning ifodaviyligi;
g) nutqning sofligi (uning turli sheva so`zlaridan holi bo`lib, faqat abadiy tilda ifoda etilishi); jargon (muayyan kasb yoki soha mutaxassisliklarigaxos so`zlar); varvarizm (muayyan millat tilida bayon etilayotgan nutqda o`zga millatlargaxos so`zlarni noo`rin qo`llanilishi); vulgarizm (haqorat qilish, so`kishda qo`llaniladigan so`zlar) hamda konselyarizm (o`rni bo`lmagan vaziyatlarda rasmiy so`zlardan foydalanish) so`zlardan holi bo`lishi, o`qituvchining nutqi sodda, ravon va tushunarli bo`lishi kerak;
d) nutqning ravonligi;
j) nutqning boyligi (hikmatli so`zlar, ibora va maqollar, matallar hamda ko`chirma gaplardan o`rinli va samarali foydalanaolish).

9. 
   O`qituvchi kiyinish madaniyati (sodda, ozoda, bejirim kiyinishi), ta’lim-tarbiya jarayonida o`quvchining diqqatini tez jalb etuvchi turli xil bezaklar (oltin, kumush taqinchoqlar)dan foydalanmasligi, fasl, yosh, gavda tuzilishi, yuz qiyofasi, hatto, soch rangi va turmagiga muvofiq ravishda kiyinishni o`zlashtirishga erishishi lozim.
   
10. 
    O`qituvchi shaxsiy hayotda pok, atrofdagilarga o`rnak bo`laolishi lozim.
    

O`qituvchi pedagogik muloqot jarayonining faol ishtirokchisi sifatida o`zida bir qator sifatlarning tarkib topishiga erishishi zarur. CHunonchi, u eng avvalo, mulohazali, bosiq, vaziyatni to`g`ri baholay oladigan, mavjud ziddiyatlarni barataraf etishning uddasidan chiqaolishi zarur. O`quvchi, ota-onalar hamda hamkasblari bilan mulohot jarayonida fikrini aniq va to`la bayon etilishigaahamiyat qaratishi maqsadga muvofiq. Ular bilan munosabat jarayonida so`zni salbiy holatlar haqidagi dalillarni keltirishdan emas, aksincha, o`quvchi (yoki hamkasbi, ota-onalar)ning muvaffaqiyatlarini e’tirof etishi, ularning yanada boyishiga ishonch bildirishi u bilan tillashaolishiga imkon beradi. Muloqot jarayonida o`qituvchining so`zlaridan suhbatdoshiga nisbatan xayrihohlik, samimiylik, do`stona munosabat sezilib turishi, shuningdek, imkon qadar ko`tarinki kayfiyatda bo`lishi zarur.
O`qituvchi shaxsining mazkur talablarga muvofiq keluvchi qiyofasi uning o`quvchilar, hamkasblar hamdaota-onalar o`rtasidaobro`-e’tibor qozonishini ta’minlaydi.