Oʻzbekiston respublikasi oliy va oʻrta maxsus ta’lim vaziri mirzo ulugʻbek nomidagi oʻzbekiston milliy universiteti

Qadimgi Hindistonda falsafiy maktablar.
Hindistonda falsafagacha 
boʻlgan fikrlar uchta manbada mujassamlashgan: Vedalar, Maxobxorat, 
Bxagavatgita. XX asrda yashab ijod etgan hind faylasufi Aurobindo 
Gxoshning ta‘kidlashicha, ―Maxobxorot‖-yakka, indivudual ong emas, 
milliy ong ijodi, xalqning oʻzi toʻgʻrisida yozgan poemasidir‖
1
, – degan edi. 
Qadimgi hind falsafasi shakllanish davri toʻrtga boʻlinadi. 
1. Vedalar davri (er.avv.1500 – 600 y.). Bu davr oriylarning joylashishi 
va ular madaniyatining yoyilishi, ―oʻrmondagi universitetlar‖ning paydo 
boʻlishi davri.
2. Epik davr (er.avv. 600- 200y.) – ilk upanishaddan darsha‘nlar yoki 
falsafiy sistemalargacha boʻlgan davr. Bu davrda buddizm, jaynizm va 
boshqa koʻplab diniy ta‘limotlar paydo boʻladi. 
3. Sutra davri (er.avv. 200 y.- eramizning ikkinchi asri boshlarigacha) –
Qisqa va umumlashgan falsafiy ta‘limotlar davri.
4. Sxolastik davr (eramizning ikkinchi asridan boshlanadi). U 
mohiyatan avvalgi davrga oʻxshab ketadi. 
Vedalar eramizgacha uchinchi ming yillikda yigʻila boshlangan. 
Vedalar jami 4 ta: Rigvedalar– gimnlar toʻplami, Samavedalar – (―Saman‖ 
qoʻshiqlar toʻplami), Yajurveda – (yajus qurbon qilish formulasi, qurbon 
qilishning formulalari toʻplami, Atharvaveda (Atharvak afsonaviy koxin 
nomi) – magiya va qasamlar toʻplami. Har bir veda adabiyoti samxitlardan, 
ya‘ni matnlardan tashkil topgan. Xususan, Rigvedalar 1028 gimndan tashkil 
topgan. 
Vedalar davrida dastlabki ilmiy tasavvurlar, xususan, geometrik 
oʻlchamlar, arifmetik hisoblar, xususan oʻnlik sanoq sistemasiga oid fikrlar 
mavjud boʻlgan. Ilk upanishad davridayoq vujudga kelgan ilmiy bilim 
kurtaklari mifologik dunyoqarashdan keyingi hind falsafasining ikkinchi 
ma‘naviy manbai boʻlib xizmat qilgan. 
Upanishad 
(atrofida oʻtirish) - ustoz oyogʻi oldida oʻtirib bilim olishni 
bildiradi. Bu upanishadga mansub asarlarda koʻrsatmalar, oʻgitlar koʻpligidan 
da‘lolat beradi. Ayni paytda, upanishadalarda shox saroyidagi disputlar, 
suhbatlar oʻz aksini topgan. Upanishadlar soni 200 tadan koʻproq. Ulardan 
ba‘zilari she‘r, boshqalari proza, uchinchi bir turlari aralash koʻrinishda 
1
И
қ
тибос 
қ
уйидаги манба бўйича: Нижников С.А. История философии. Курс лекций. –М.: Экзамен, 2004-
С.29. 
Бу ҳақда қаранг: Шарипов М, Антик фалсафа.Ўқув қўлланма, 2017 йил. 

---

65 
bitilgan. Upanishadlar ikki yarim ming yildan koʻproq vaqt davomida 
yaratilgan (eramizgacha ikkinchi ming yillik oxiridan boshlab eramizning 
ikkinchi ming yillari oʻrtalarigacha). Upanishadlar mualliflari yashirilgan, 
lekin unda real shaxslar, xususan, braxmanlar va bilimli kshatriylar harakati 
sezilib turadi.
Upanishadlarda ongning toʻrt holati ajratilib, tavsiflanadi: uygʻoqlik, 
uyqu, chuqur uyqu (tushsiz) va sof ong-
turiya
. Upanishadlarda ―hayot nafasi‖ 
tushunchasi (
pranlar
) muhim oʻrin tutadi. Asta-sekin jonning koʻchib yurishi 
konsepsiyasi (
sansara)
, oʻtmishdagi xulq-atvor, amallar uchun javob berish 
(
karma
) toʻgʻrisida qarashlar shakllana boradi. Taqdirni aynan karmaning 
belgilashi aytib 
oʻtiladi. Insonning xulq-atvorini, axloq qonunini 
dharma
belgilaydi. 
Hind falsafiy sistemalarini odatda veda gʻoyalari,an‘analariga boʻlgan 
munosabatiga koʻra ikki guruhga: 
astika 
va
nastika
ga ajratiladi. Astikaga 
vedalar avtoritetini e‘tirof etadigan, ortodoksal, mumtoz sistemalar – vedanta, 
nyaya, vaysheshika, yoga, mimansa va sankxyalar mansub. Vedalar 
avtoritetini tan olmaydigan ta‘limotlar qatoriga lokayata, buddizm va jaynizm 
kiradi.