O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi jizzax politexnika instituti asatov Nurmuhammat Abdunazarovich
Ko‘p cho‘michli ekskovatorlar bilan gruntni ishlash
Yüklə 3,18 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
3.5. Ko‘p cho‘michli ekskovatorlar bilan gruntni ishlash Qurilishni hamma sohalarida to‘xtovsiz xarakatlanuvchi ko‘p cho‘michli ekskovatorlar keng qo‘llanilmoqda. Ko‘p cho‘michli ekskovatorni ishchi organi, bir xil intervalda harakatlanuvchi zanjirga (zanjirli ekskovatorlar) yoki rotorga (rotorli ekskovatorlar) o‘rnatilgan cho‘michlardir (3.14-rasm). Cho‘michli ekskovatorlar transheyalarni 3,0 chuqurlikka, asosan tik devorlar bilan qazishni ta’minlaydi, rotorlarni esa agarda rotorga nishab kesadigan o‘rnatilsa transheyalarni nishab bilan qaziydi. Mashinani holati va ishchi mexanizmlarni gruntni qazish jarayonidagi holati bo‘yicha ekskovatorlar bo‘ylama va eni bo‘yicha kavlab olishlariga ajraladi. 3.14 – rasm. Ko‘p cho‘michli ekskavator bilan grunt qazishning texnologik sxemasi Ko‘p cho‘michli ekskovatorlar yordamida, quyidagi jarayonlarni mexanizatsiyalash mumkin. “Transheya”, “ kanal” tipidagi yer inshootlaridagi gruntni qazish; muzlagan gruntni ishlashda portlatish ishlari uchun grunt massivida teshik ochishda doimiy yer inshootlar tepasini pardozlashda ko‘ndalang kesimi to‘g‘ri to‘rtburchakli transheyalarni bo‘ylama kavlaydigan ekskovator bilan qaziladi. Qazish profilni eng past joyidan boshlanadi; bu grunt va atmosfera suvlarini transheyani ochiq zonasiga oqishni ta’minlaydi. To‘xtovsiz harakatlanuvchi ba’zi ekskovatorlarga moslama o‘rnatiladi, ishchi organni tartibga solish, tubini berilgan nishab bo‘yicha yaratmoq uchun, mashina harakat va ishchi organ tezligini kelishtirishga avtomat moslama o‘rnatiladi. Infra-qizil nurlar va lazer yordamida transheyalarni qazish jarayonlarini avtomatlashtirish iloji bor. Nur transheya osti nishon burchagiga parallel yo‘naltiriladi va ekskovatordagi qabul qiluvchi moslama orqali ekskovatorni ishchi organi harakati tuzatiladi. Berilgan nishabni ushlash uchun datchikdan berilgan signal bo‘yicha, transheya uchun kopirniy sim xizmat qiladi, holatni to‘g‘riligi nivelir bilan tekshiriladi, ekskovatorni ishchi organiramani ko‘tarish yoki tushirishni signal 63 beruvchi shup sim bo‘ylab joyini o‘zgartirib turadi. Ishchi organ ramani ekskovator o‘qi tarafga siljish imkoni borligi nazarda tutilgan, bu o‘z navbatida yo‘l to‘siq bo‘ylab bino devori oldilarida qazish imkoni yaratiladi. To‘xtovsiz harakatlanuvchi ekskovatorni ishchi organlarini boshqarishni avtomatlashtirish mehnat unumdorligini ish jarayonini va texnologik jarayonni samaradorligini oshiradi. Ekspluatatsiyadagi mehnat unumdorligini hisoblashda, cho‘michni to‘lish (0,7...0,9) koeffitsientini ish vaqtidan foydalanib (0,6...0,8) koeffitsientini, gruntni yumshatish (0,6....0,9) koeffitsientini hisobga olish zarur, gruntni zichligi va suvga to‘yinganligi zichlikka, esa o‘z navbatda zanjirni harakat tezligiga ta’sir qiladi. Zanjirli va rotorli ekskovatorlarni texnik tasnifi. Cho‘mich sig‘imi, l...20 30 Kavlash chuqurligi, m...7 9 Mehnat unumdorligi , m 3 /s 35 55 Ko‘rilgan ekskovatorlarni turiga transheya qazuvchi kiradi, suv va gaz quvurlarini, elektr kabellarini, oqava suvlarni, telefon tarmoqlarini o‘tqazish uchun. Hozirgi zamon transheya qazuvchilar pnevmog‘ildirakli to‘liq gidrostatik mashina qiyin sharoitlarda ishlash uchun yuqori quvvatga ega maksimal kavlash chuqurligi 1,8 m ga teng. Mashina qo‘shimcha jihozlar omoch, cho‘mich, kesadigan gardish, kabelli barabanini ishlab turuvchi to‘kma va burg‘ulovchi moslama bilan ta’minlangan. Yerni qazib tashuvchi mashinalarga yuklovchilar, skreperlar, buldozerlar, greyferlar greyder – elevatorlar kiradi. Yer inshootini fazoviy shakli geometrik o‘lchamli, gruntni tashish uzoqligi, alohida turdagi mashinalarni tor ixtisoslashganligi sababli qo‘llash chegaralanganligiga qaramay, yer ishlarida tashish mashinalarni yordamida ko‘pgina asosiy yordamchi, tayyorgarlik jarayonlarini turli ishlab chiqarish sharoitida bajarish mumkin. Buldozer va skreperlar bir davrda gruntni qaziydi, uni suradi, ko‘tarmaga to‘kadi va zaboyga bo‘sh qaytadi. Bu mashinalar bilan bajarilgan ish narxi bir cho‘michlilar bilan bajarilganga nisbatan 3...4 marta kam. Buldozerlar qurilishda katta hajmdagi yer ishlarini bajaradi. Asosiy texnik parametrlariga quvvati va og‘irligi. Texnologik parametri – buldozerni surgich uzunligi. Xozirgi paytda quvvati 600 kvt buldozerlar qo‘llanilmoqda. Buldozerni texnologik imkoniyatlarini kengaytirishga buldozer jihozlari bilan birga yordamchi almashtirilib turiladigan, yumshatgich nishab qiluvchi, shox-shabadani kesuvchi, uzaytiruvchi, tirkashlar (buldozerdan itargich sifatida foydalanish) va boshqalar imkon beradi. - To‘nka va butalarni kavlab olib tashlashda; - Gruntni o‘simlik qatlamini olish va surish; - Kotlovanga tushadigan nishablarni va er tashiydigan yo‘llarni barpo etish va saqlash; - Planirovkalash, tozalash va er inshootlarni elementlarni pardozlash; - Drenat ariqlar barpo etish; - Kirish yo‘llarini barpo etish; - Turli ko‘rinishdagi yer inshootlarni gruntini qazish va joylash; - Qurilish maydoni chegarasida gruntlarni surish; 64 3.15 – rasm Buldozer va uning printsipial sxemasi. - Joylanayotgan gruntni qavatma-qavat tekislash; - Qiyin ishlanadigan va muzlagan gruntlarni yumshatish; - Qazilma va pazuxlarni qayta to‘ldirish. Buldozerni ish davri gruntni kesim payraxa kesib yig‘imi, buldozer surgish bilan so‘rish va gruntni to‘kish, grunt oladigan joyga, orqa bilan yurib orqaga qaytish, yaxshisi 10..20% burchak ostidagi harakatda amalga oshiriladi, bu eng katta qalinlikdagi gruntni kesish imkonini beradi. Ekskovatorni yon bag‘riga ishlash mehnat unumdorligi 1,5...2,5 marta oshiradi. Gruntni nishabga uchinchi peregadagi tezlashdan oshmagan xolda surish mumkin. Mayda planirovkasida ikkita asosiy usul qo‘llanilishi mumkin – transheya va qavatma-qavat. (3.16-rasm) 3.16 – rasm Buldozer bilan gruntni kesish va ko‘chirish sxemalari: 65 Transheyali usulda o‘ylamalar balandligi 0,4...0,5 m yaruslarga ajratiladi. Har qaysi uchastka buldozer surish eni bo‘yiga 2-3 o‘tishda qaziladi. Qo‘shni uchastkalar orasida eni 0,6 m qazilmagan grunt qoldiriladi. Bu grunt transheyani qazishda devor bo‘lib, surgichni to‘laroq to‘lishiga imkon yaratadi. Qoldirilgan uchastkalar oxirigacha planirovkalashdan oldin oxirgi navbatda qaziladi. Bu usul surish vaqtida gruntni ma’lum darajada yo‘qotilishini oldini oladi, mehnat unumdorligini oshiradi. Unga chuqur bo‘lmagan qirqishlarda va maydon murakkab shaklida bo‘lganda qavatma-qavat usulini qo‘llash mumkin. Gruntni kesimda to‘g‘ri burchakli va taroqsimon sxema qo‘llaniladi. Pichoq surgich qattiq biriktirilgan yotiq va tik tekisliklarda qayiladigan bo‘ladi. Yer inshootlar bo‘shliqlarini qayta to‘ldirish. Bo‘shliqlarni qayta to‘ldirishda turli mexanizmlar qo‘llaniladi. To‘g‘ri to‘kish sxemasida buldozer transheyaga parallel harakatlanadi, grunt yig‘adi va uni chetga surib, transheyani kichik porsiyali grunt to‘kib to‘ldiriladi. Avvalgi holatga qaytish orqa bilan yurib amalga oshiriladi. Keyingi o‘tish avvalgiga parallel, lekin transheya tarafga qarab 0,3....0,5 m surilib o‘tadi. Uzunligi 10...30 m uzunlikdagi transheyani labida joylashgan ko‘tarma va unga chuqur bo‘lmagan qazilmalardan qayta to‘kib to‘ldirish sxemasi afzalroq. Yonlama ishlash sxemasida buldozer transheyaga perpendikulyar yoki burchak ostida harkatlanadi. Grunt oladi, oldinga xarakat qiladi, gruntni transheyaga suradi, to‘kadi, orqasi bilan yurib avvalgi holatga qaytadi, so‘ngra eni bo‘yicha yonga surilib yangi porsiya grunt bilan qayta oldinga xarakatlanadi. Bino va inshootlarni yer osti qismini barpo etishdagi majmuali yer ishlariga poydevorni, kollektorlarni, tunnellarni, kotlovan va transheyalarni qayta to‘kib to‘ldirish ishlari kiradi. Ba’zi holatlarda tor sharoitlarda qayta to‘kib to‘ldirish ishlarni bajarish murakkablashadi. Agarda poydevorlar orasidagi masofa avtomobil- samosvallarni o‘tishiga imkoniyat bersa, kotlovanni eng uzoq nuqtasidan oraliq bo‘ylab “o‘ziga qarab” qayta to‘kib to‘ldirish amalga oshiriladi. Bunda samosvallarni grunt qatlami joylanadigan , asos bo‘ylab yuradi. Agarda poydevorlar orasidagi masofa samosval yurishi uchun yetarli bo‘lmasa, grunt kichik gabaritli buldozerlar yoki ortuvchilar bilan tashiladi va tekislanadi. Agarda poydevorlar va yer osti qismidagi boshqa qurilmalar orasidagi masofa 0,9 m dan kam bo‘lsa grunt qo‘lda tekislanadi. Tor va chuqur bo‘shliqlarni qayta to‘ldirish (3.17-rasm) quyidagi usullar bilan bajariladi. Avtosamosvallarda grunt joylanadigan joylarga keltiriladi, so‘ng labdan buldozerda itarib tushiriladi va ekskovatorni ost qismi bilan teksilanadi; shibbalagich ketma-ket o‘tib qavatma-qavat gruntni zichlaydi. Bo‘shliqni yuqori qismi yetarli enlilikka ega bo‘lsa grunt buldozer bilan tekislanadi va o‘zi yurar bostirgich bilan zichlanadi. 66 3.17 - rasm Yon bo‘shliqlarni qayta to‘ldirish texnologik sxemasi: 1, 2 – ekskavatorlar; 3, 4 − buldozerlar; 5 – vibroplita; 6 – samosval; 7 – trambovka(shibbalagich); 8 – inshootning yer osti qismi. Davriy harakatlanuvchi yuqori mehnat unumdorligi, gruntni mustaqil qazishni uni qazilmadan to‘kmaga qisman zichlab tashuvchi davriy xarakatlanuvchi yuqori mehnat – unumdorli mashina – skreper (3.18-rasm). Skreperni ekspluatatsion tasnifi, zarur bo‘lganda kotlovan qazish uchun va yuzani planirovkalashda qo‘llash imkonini beradi. Skreperni ishchi qismi pichog‘li cho‘mich, u qatlamlab gruntni kesish bilan bir vaqtda cho‘michga yig‘adi. Transport holatiga o‘tishi cho‘michni ko‘tarish bilan bir vaqtda uni berkilishi bilan amalga oshadi. To‘kish skreperni xarakati jarayonida cho‘michni og‘dirib qatlamlab amalga oshiriladi yoki cho‘michni orqa qismini surib bo‘sh yoki majburlab to‘kiladi. Skreperlar tirkash, yarim tirkash, o‘zi yuradiganlarga bo‘linadi. Asosiy parametr – cho‘mich sig‘imi m 3 . Asosiy texnologiya parametrlari; yuk ko‘tarish qobiliyati, kesishni eni va chuqurligi, to‘kilayotgan qatlamni qalinligi. Hozirgi paytda qurilishda cho‘michni sig‘imi 3..15 m 3 skreperlar qo‘llanilmoqda. Jahon amaliyotida yer ishlarini bajarishda cho‘mich sig‘imi 60 m 3 skreperlar qo‘llanilmoqda. Cho‘mich sig‘imi 4..25 m 3 skreperlarni kesish eni 2200..2800 mm oraliqda o‘zgarib turadi. Bu mashinalar uchun qazish chuqurligi 250-400 mm. 3.18 – rasm Skreperlarning ko’rinishi 67 Skreperlar bilan grunt ishlaganda u IV guruhga bo‘lingan, oxirgi guruh og‘ir loyli gruntlar va ularga 300 mm katta bo‘lmagan tosh va xarsang toshlar kiradi. Bu gruntlarni oldindan yumshatish zarur. Loyli qum va qumloqlar bilan ishlashda skreper cho‘michga “qalpoqli” ortish mumkin. Xarsang toshsiz yengil gruntlarni bir vaqtni o‘zida ishlash mumkin, zichroq gruntlarni bir vaqtni o‘zida ishlash mumkin, zichroq gruntlarni oldindan yumshatish zarur. Quruq yoyiluvchi gruntlar bilan ishlaganda skreper cho‘michiga odatda 60...70% ko‘p grunt ortilmaydi. Yopishqoq va o‘ta namlangan gruntlar bilan ishlaganda ularni cho‘michga yopishib qolishlari sababli qiyinchiliklar paydo bo‘ladi. Skreper cho‘michni grunt bilan to‘liq va tez to‘lishi uchun traktor-itargich qo‘llaniladi, u cho‘mich qirrasi bilan gruntni kesish kuchini oshirish imkonini beradi va uni to‘lish koeffitsientini oshiradi. Skreperni mehnat unumdorligini oshirish maqsadida, ish sikli vaqtini kamaytirish uchun, majburlab kovshni to‘ldiruvchi ikki motorli skreperlar, skreper po’ezdlar ishlab chiqarilgan. Bu ba’zi xollarda itargichsiz ishlash imkonini beradi va gruntni ishlash narxini pasaytiradi. Skreper yordamida yer ishlarini bajarishda quyidagi jarayonlarni mexanizatsiyalash mumkin. Bunda maydonda chiqish va tushishlar talab qilinmaydi, skreperni asosiy harakati barpo etilayotgan qurilmaga perpendikulyar tashish uzoqligi kamayadi, mehnat unumdorligi oshadi. Sakkizlik bu ham elleptikni sxemani bir turi. Sakkizlik ish hajmi katta bo‘lganda, yonlama zaxiralardan balandligi 4.. 6 m to‘kma barpo etishda, uzun qazilma va maydon planirovkasida ayniqsa maydon murakkab bo‘lsa gruntni kavlash ikki zonada va bitta to‘kish yoki teskarisi bo‘lganda sakkizlik sxemasi qo‘llaniladi. Bir siklda skreper ikki marta grunt oladi va to‘kadi, shuning uchun harakatda chap va o‘ngga qayiltirishlarni almashtirib turish imkoni bor, bunda texnik iqtisodiy ko‘rsatgichlar yaxshilanadi, ish sikli vaqti qisqaradi. Ilonizi ishchi uchastka uzunligi 200 m kam bo‘lmaganda, yonida joylashgan o‘ylamalardan balandligi 6 m gacha (yo‘l, tug‘on) uzun to‘kma barpo etishda qo‘llaniladi. Bu sxemada qayilishlar soni kamayadi, bir siklni davomiyligi qisqaradi, elleptik sxemaga nisbatan mehnat unumdorligi 15....20% oshadi. Kundalang borib-kelib sxemasi ikki tomonlama qazilmadan ko‘tarma barpo etishda, shu bilan birga chuqurligi 1,5 m qazilma qazishda gruntni ikki tomonlama ko‘tarmaga surishda qo‘llaniladi. Gruntni yig‘ib olish, qazilma o‘qiga va boshqa tomonga perpendikulyar skreperni bir tomonga harakati bilan amalga oshiriladi. Sxema qayilishlar sonini, oritilgan va bo‘sh harakat yo‘l uzunligi qisqaradi. Bo‘ylama borib-kelib sxemasida skreper harakatini ikki tomonli rezervdan yoki bo‘lg‘isi kanal o‘zagidan gruntni tashib nishabi 45 0 ko‘p bo‘lmagan baland to‘kmalar (4..6 m) barpo etishda qo‘llaniladi. Sxema bo‘sh yurish yo‘lini minimumgacha qisqartirish, bir davrda ikkita marta to‘kish va qayrilishlar sonini qisqartirish imkoni bor. Qurilish maydonini vertikal planirovkasida elleptik va spiral sxemalari qo‘llaniladi, ba’zi hollarda ko‘ndalang borib-kelish sxemasidan foydalanish mumkin. Ishlash qiyin bo‘lgan gruntlar qaziladigan qatlam qalinligigacha oldindan yumshatilinadi buning uchun traktorlardagi osma yumshatgichlar qo‘llaniladi. Skreperlar cho‘michi bilan grunt qichiqlarini 0,12...0,35 m qalinlikda kesadi va eni (turli turdagi mashinalar uchun 1,65....2,75 m). To‘kilayotgan qatlamni qalinligi 68 0,35...0,5 m, to‘kilayotgan gruntni qalinligi bir xil bo‘lishi uchun, grunt skreperni harakat jarayonida amalga oshiriladi, skreperlar cho‘mich 12....20 m yo‘l uzunligida to‘ladi, to‘kish yo‘li uzunligi kamroq va 9...15 m atrofida kichik qalinligini oshirish vaqtni qisqartirish va cho‘michni grunt bilan to‘liq to‘lishi uchun itaruvchi traktor qo‘llaniladi. Gruntni turi va yopishqoqligiga qarab skreper bilan gruntni kesishni quyidagi sxemalari qo‘llaniladi: yupqa kichikli doimiy chuqur kesishda, har qanday bog‘langan gruntlarda pana ko‘rinishidagi kichik o‘zgaradigan qalinlikda pichoqni maksimal chuqurlikgacha cho‘ktirishda va keyinchalik doimiy uni ko‘tarishda yotiq uchaskalarda yengil bog‘langan gruntlarni ishlashda; taroq ko‘rinishidagi qipikli quruq qumloq va loyli gruntlarni ishlashda. Asosiy texnik parametrlari cho‘mich sig‘imi, dvigatel quvvati, og‘irligi. Asosiy texnologik parametri to‘kish balandligi, siklni davomiyligi, to‘kishda cho‘michni ishchi qirrasidan transport vositasini bortigacha bo‘lgan masofani eng kamligi. Bir cho‘michli ortuvchilarni yuk ko‘tarish qobiliyati 2; 3; 4; va 6 t qo‘llaniladi. Yuk ko‘tarish qobiliyati 7,5 t cho‘mich sig‘imi 7,5 m 3 ortuvchi yaratilgan qurilishda ko‘p maqsadli kichik gabaritli ortuvchilar keng tarqalgan, ortuvchi turli ko‘rinishdagi almashtiriladigan jihozlar bilan ta’minlangan bo‘lishi mumkin, qurilish maydonida qo‘llashni ancha kengaytiradi (3.19-rasm). 3.19-rasm. Yuk ortkichlar osma jihozining nomentklaturasi Grunt ishlaridagi asosiy jarayonlardan biri bu gruntni tashish. Tashish jarayonini mexanizatsiyalash нerni qazib tashiydigan mashinalar yordamida amalga oshiriladi va maxsus transport vositasi – avtomobillar samosvallar va tuproq tashuvchilar yordamida amalga oshiriladi. Yüklə 3,18 Mb. Dostları ilə paylaş:
|