O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi kimyo yo’nalishida kurs ishlarini bajarish

Fosforli o`g`itlar.
Fosforning juda ko’p birikmalari mineral o’g’it sifatida 
ishlatiladi. Eng ko’p qo’llaniladigan fosforli o’g’itlar quyidagilardir:
I. Fosforit yoki apatit uni mayin kukun xolatdagi fosforit yoki apatitdan iborat. 
Bu o’g’it tarkibida 16 - 35% ga qadar P
2
O
5
bo’lishi mumkin. Lekin fosforit uni yoki 
apatit unidagi fosfor - Ca
3
(PO
4
)
2 
tarkibli modda shaklida bo’ladi; bu modda suvda 
yomon eriydi; shu sababli kislotali bo’lmagan tuproqlarda fosforit yoki apatit unini 
o’simliklar kam o’zlashtiradi.
II. Superfosfat. Fosforit yoki apatitning sulfat kislota bilan o’zaro ta’siridan, 
suvda eruvchan fosforli birikma xosil bo’ladi:
Ca
3
(PO
4
)
2 
+ 2H
2
SO
4
--> Ca(H
2
PO
4
)
2 
+ 2 CaSO
4

---

26
Uning tarkibida 20% ga qadar P
2
O
5
bo’ladi. superfosfat tarkibidagi Ca (H
2
PO
4
)
2 
suvda yaxshi erishi tufayli o’simliklar uni yaxshi o’zlashtiradi. 
III. Qo’sh superfosfat tarkibi faqat kalsiy digidrofosfatdan iborat bo’lgan 
qimmatli o’g’it. Uning tarkibida 40 - 50% P
2
O
5
bo’ladi. Qo’sh superfosfat tabiiy 
fosforitga konsentrlangan fosfat kislota ta’sir ettirish yo’li bilan olinadi:
Ca
3
(PO
4
)
2 
+ 4H
3
PO
4
--> 3Ca(H
2
PO
4
)
2
. 
IV. Presipitat. Suvda kamroq eriydigan kalsiy gidrofosfatdan iborat bo’lib, 
kukun xolatdagi oxaktoshning fosfat kislota bilan o’zaro ta’siridan olinadi:
2 CaCO
3
+ 2H
3
PO
4
--> 2CaHPO
4
. 
2H
2
O + 2CO
2
. 
Presipitat CaHPO
4
. 
2H
2
O oq kukun bo’lib havoda saqlanganda nam tortib 
yopishib qolmaydi. Uning tarkibida 30-35% P
2
O
5
bo’ladi. Bu o’g’itni kuchsiz 
kislotali tuproqlarga solinganda o’simliklar yaxshi o’zlashtiradi.
V. Termofosfatlar (yoki ftordan tozalangan fosfatlar). Tabiiy fosforitni turli 
qo’shimchalar (soda, potash, natriy sulfat va xokazolar) bilan birga yuqori xaroratda 
suyuqlantirib, fosforit tarkibidagi ftor yo’qotiladi. Buning natijasida tarkibida 32% ga 
qadar P
2
O
5
bo’lgan o’g’it termofosfat xosil bo’ladi.
Tarkibida xam fosfor, xam azot, xam kaliy bo’ladigan murakkab o’g’itlar xam 
tayyorlanadi. Ulardan ammofos NH
4
H
2
PO
4
, diammofos (NH
4
)
2
HPO
4
, leynafos 
(NH4)
2
SO
4
. 
(NH4)
2
HPO
4
lar ana shunday azot va fosforli murakkab o’g’itlardir. 
Ammofos tarkibida 10% azot va 50% P
2
O
5
bo’ladi. Ammofos olish uchun fosfat 
kislota ammiak ta’sirida neytrallanadi:
3NH
3
+ H
3
PO
4
--> NH
4
H
2
PO
4
(NH
4
)
2
HPO
4
. 
Ammofos donador maxsulot sifatida chiqariladi.
Nitrofoska va azofoska nomli aralash o’g’it tarkibida azot, fosfor va kaliy 

---

27
elementlari bo’ladi. Tarkibida xam fosfor, xam azot, xam kaliy bo’ladigan murakkab 
o’g’itlar xam tayyorlanadi. Ulardan ammofos NH
4
H
2
PO
4
, diammofos (NH
4
)
2
HPO
4
, 
leynafos (NH
4
)
2
SO
4
. 
(NH4)
2
HPO
4
lar ana shunday azot va fosforli murakkab 
o’g’itlardir. Ammofos tarkibida 10% azot va 50% P
2
O
5
bo’ladi. Ammofos olish 
uchun fosfat kislota ammiak ta’sirida neytrallanadi:
3NH
3
+ H
3
PO
4
--> NH
4
H
2
PO
4
(NH
4
)
2
HPO
4
. 
Ammofos donador maxsulot sifatida chiqariladi. Nitrofoska va azofoska nomli 
aralash o’g’it tarkibida azot, fosfor va kaliy elementlari bo’ladi.