O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta`lim vazirligi namangan davlat universiteti ijtimoiy-iqtisodiy fakul‘teti

Foydalanilgan adabiyotlar: 
1. Karimov I.A. Istiqlol va ma`naviyat .T.: O`zbekiston. 1994 y.
2. Karimov I.A. O`zbekiston XXI asrga intilmoqda. -T.: Ma`naviyat. 1998 y.
3. Karimov I.A. Ma`naviy yuksalish yo`lida. -T.: Ma`naviyat, 1998 y.
4. Abdullaev M. Abdullaev A. Ma`naviyat va madaniyat tarixi. Farg’ona. 1998 y.
5. Imomnazarov M. Milliy ma`naviyatimizning takomil bosqichlari. T. 1996 y. 
6. Ashirov A. Atadjanov SH. Etnologiya. T. 2007 y.
7. Ashirov A. O`zbek xalqining qadimiy e`tiqod va marosimlari. T. 2007 y. 
8. Abdullaev M. Madaniyatshunoslik. Farg’ona. 1998 y.
9. Murodov. M. Qorabaev U. Rustamova R . Etnomadaniyat.. T.: Adolat. 2003 y. 
10. Etnomadaniyat fanidan ma`ruzalar matni. 1-qism. Farg’ona. 2001 y.
Mavzu: QADIMIY DINIY E`TIQODLAR VA DINLAR. 

REJA: 

1. Totemizm va totemistik marosimlar.

2. Totemistik marosimlar evolyutsiyasi va o`ziga xos xususiyatlari.
Er sharida paydo bo`lgan ilk din shakllaridan biri totemizm deb yuritiladi. Din tarixiga 

oid maxsus ilmiy adabiyotlardan ma`lumki, totemizm ilk urug’chilik davrida yuzaga kelgan

diniy e`tiqod bo`lib, unga ko`ra ma`lum bir urug’, yoki qabila, uning a`zolari o`zlarini biror 
hayvon, o`simlik, yoki buyum bilan qandaydir aloqador hisoblashgan va bu aloqa qarindoshlik
deb tushunilgan. SHunga ko`ra, bunday hayvon, o`simlik, yoki narsa muqaddaslashtirilgan va 
unga sig’inilgan.
Totemizm ilk din shakllaridan biri bo`lishi bilan birga dinning juda murakkab 
ko`rinishlaridan biri hamdir. Aynan ana shu murakkablik ko`plab tadqiqotchi olimlarning
mazkur muammoga murojaat qilishiga va bu borada o`zlarining ilmiy-nazariy mulohazalarini 
bildirishlariga sabab bo`lgan. Biz quyida totemizm va totemistik qarashlarning tarixi hamda
uning o`ziga xos xususiyatlari borasida mulohazalar bildirishdan avval totemizning «totemizm» 
iborasi va uning tarixiga qisqacha to`xtalib o`tishni joiz deb bildik.
"Totemizm" so`zi Shimoliy Amerika hindularining alkongil guruhiga mansub bo`lgan 
"adjibva" qabilasi lahjasidagi "ot-otem" yoki "ot-otam" - so`zlaridan olingan bo`lib, "uning 

urug’i" degan ma`noni bildirgan. Lekin bu ibora totemizm asosiy diniy e`tiqodi bo`lgan barcha
xalqlarda ham doimo bir xil tarzda qo`llanilmagan va turli xalqlarda turlicha nomlar bilan 
yuritilgan. Masalan, bunga nisbatan G’arbiy Avstraliyada "kobong", Janubiy Avstraliyada
"ntait’yo" iborasi kullanilgan. Umuman olganda "totem" atamasini birinchi marta XVIII asrning 

---

---

62

oxirida ingliz savdogari Jon Long insonning hayvon va o`simliklar bilan qon-qarindoshligi
haqidagi ishonchini anglatuvchi so`z sig’atida ishlatgan. evolyutsionist e.B. Taylor totemizm 
insoniyat madaniyatining quyi bosqichida paydo bo`lib, Mak-Lennan uning insoniyat tarixidagi
o`rni ahamiyatini birinchilardan bo`lib ko`rsatib berganligini e`tirog’ etadi. Ha, haqiqatdan ham 
totemizm shotlandiyalik huquqshunos Jon G’ergyusson Mak-Lenanning 1869-1870 yillari
yozilgan "O`simliklar va hayvonlarni ezozlash" nomli asari orqali jahon g’aniga ilmiy termin 
tarzda kirib kelgan.
Totemizm muammosi, jumladan, uning kelib chiqishi va o`ziga xos jihatlari XIX asr oxiri 
XX asr birinchi yarmida ko`plab mutaxassislar diqqat markazida bo`lgan va bu muammoning
echimiga bag’ishlangan qator g’undamental tadqiqotlar e`lon qilingan. Totemizm muammosini 
echishda G.Spensor, e.Taylor, Robertson Smit, Dj.G’rezer, Van Gennep, S.P.Tolstov,
S.A.Tokarev, D.E.Xaytun kabi dinshunos va elshunos olimlarning xizmatlarini alohida ta`kidlab 
o`tish joiz. O`tgan yillar davomida totemizmga oid yig’ilgan ko`plab rang-barang materiallar
asosida 50 dan ortiq kontseptsiyalar hamda qator ko`p jildlik tadqiqotlar bajarilgan. Jumladan, 
mashhur ingliz olimi D.G’rezer 1910 yilda o`zining totemizm muammosiga bag’ishlangan 4
jilddan iborat bo`lgan «Totemizm va egzogamiya» nomli yirik asarini nashr qilgan. O`z navbatida 
ushbu asarni e`lon qilinishi dinshunos va etnograg’ olimlar orasida totemizm muammosiga oid
bahslarni yanada qizg’in avj olishiga sabab bo`lgan va bu davrda chop qilingan qator ilmiy 
jurnallar sahig’alarida «Totemizm muammosi» degan maxsus ruknda o`n yillar mobaynida qator
ilmiy munozaralar e`lon qilinib borilgan.. 
Totemizm qadimgi turkiy xalqlar hayotida ham muhim ahamiyat kasb etgan. Totemizmda
ba`zi o`simlik (daraxt) va hayvonlar insonlarning qo`riqlovchisi va tangrilari hisoblangan. 
Muayyan qavmning a`zolari anik bir hayvon yoki o`simlik zotidan tarqagan degan tasavvurda
bo`lganlar. SHu bois uchun ham totem ular uchun ilohiy (muqaddas) xisoblangan. Ilmiy 
adabiyotlar turkiy xalqlarni utmishda bo`ri, ayiq, burgut, ilon, echki, qo`y, ho`kiz, daraxt va
boshqa hokazo totemlarga e`tiqod qilganliklaridan guvohlik beradi. Masalan, o`zbek, qozoq, 
turkman, Janubiy Sibir’ xalqlaridan Oltoy turklari - yoqutlar, chuvashlar, Osiyoliklar -
mo`g’ullar orasida bo`ri, ot, ayiq, ho`kiz kabi hayvonlarga nisbatan totemistik e`tiqod nihoyatda 
kuchli bo`lgan. Abulgoziy Bohodirxonning «SHajarai tarokima» asarida qayd qilishicha,
O`g’izxon davrida shunqor, burgut, ukki, qarchig’ay, turunboy, lochin, xumoy, tuyg’un, qarg’a 
muqaddas qush-totem hisoblangan. Mashhur sharqshunos olim V.V.Bartol’d Rashiddin bergan
ma`lumotlarga asoslanib, o`gizlarda hatto islom davrida ham totemizm saqlanganligi va ular har 
bir qushni e`zozlashi, urugning a`zosi deb hisoblanganligini, ularga tegmaganini va go`shtini
emaganini yozgan edi. Qolaversa o`zbeklar tarkibida burgut, burqut kabi qadimiy urug’lar 
bo`lgan bo`lib, bu uruglarning paydo bo`lishi ham totemistik qarashlar bilan bog’liq bo`lgan.
Umuman olganda so`nggi yillarda olib borilgan tarixiy-etnograg’ik va g’ilologik 
yo`nalishda olib borilgan ilmiy izlanishlar natijasida tadqiqotchilar tomonidan totemik e`tiqodlar
bilan bog’liq qator toponimlar aniqlanib ilmiy iste`molga olib kirildi. Jumladan, tadqiqotchilar 
tomonidan totemistik tasavvurlar bilan bogliq etnonimlarni o`rganish asnosida avjin, buqa,