O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi markazi r. Mavlonova, O. To‘rayeva
Yüklə 465,45 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- VI BOB. O‘ZBEKISÒONDA UZLUKSIZ ÒA’LIM ÒIZIMI
| Òa’lim to‘g‘risidagi qonun.
Hujjatlarni buzganlik uchun javob- garlik. Òa’lim to‘g‘risidagi qonun hujjatlarini buzishda aybdor bo‘lgan shaxslar belgilangan tartibda javobgar bo‘ladilar.
1. Xalq ta’limi tizimi deganda nimalarni tushunasiz? 2. Xalq ta’limi tizimiga kirgan muassasalarni sanab bering va ta’riflang. 3. Xalq ta’limi tizimida boshlang‘ich ta’limning tutgan o‘rni haqida so‘zlab bering. 4. Yakuniy qoidalarda qanday vazifalar ko‘zda tutiladi? 55 VI BOB. O‘ZBEKISÒONDA UZLUKSIZ ÒA’LIM ÒIZIMI XALQ ÒA’LIMI ÒIZIMI RESPUBLIKAMIZ IJÒIMOIY-IQÒISODIY VA MADANIY RIVOJLANÒIRISHDA USÒUVOR SOHA Xalq ta’limi tizimi deb muayyan mamlakatlar ichki va tashqi taraqqiyotiga tavsif beruvchi hamda ma’lum bir qoidalar asosida tashkil etilgan barcha ta’lim-tarbiya muassasalarining tuzilishiga aytiladi. O‘zbekistonda Xalq ta’limi tizimi respublikamizni ijtimoiy- iqtisodiy va madaniy rivojlantirishning ustuvor sohasi hisoblanadi. Xalq ta’limi tizimi respublikamizning ilm borasidagi kuch-quv- vatini, jamiyat, oila va davlat oldidagi o‘z mas’uliyatini anglaydi- gan erkin shaxsni shakllantirish maqsadini ko‘zlaydi. Xalq ta’limi tizimi O‘zbekiston Respublikasining Konstitu- tsiyasi va O‘zbekiston Respublikasining davlat mustaqilligi asoslari to‘g‘risidagi qonunga muvofiq tashkil etiladi va nazorat qilinadi. Respublikamiz Konstitutsiyasining 18 va 41- moddalarida ko‘rsatil- ganidek, barcha fuqarolar jinsi, irqi, millati, tili, dini, ijtimoiy kelib chiqishi, e’tiqodi, shaxsi va ijtimoiy mavqeyidan qat’i nazar, bilim olish huquqiga egadirlar. Shuningdek, fuqarolarning bepul umumiy ta’lim olishi davlat tomonidan kafolatlangandir. Bu huquq ilm olishning tekinligi, yoshlarga umumiy majburiy o‘rta ta’lim berishni amalga oshirishni, o‘qitishni hayot, unumli mehnat bilan bog‘lash asosida rivojlantirish negizida izohlanadi. Fan-texnika taraqqiy etayotgan hozirgi davrda xalq ta’limi tizi- mining barcha tarmoqlarini muttasil takomillashtirish, uni oqilona uyushtirish va boshqarish masalalariga katta ahamiyat berilmoqda. Òaniqli venetsiyalik sayyoh Marko Polo uzoq vaqt hozirgi Markaziy Osiyo mintaqasi hududida yashagan xalqlarning an’ana- lari, urf-odatlarini o‘rgandi. U o‘z esdaliklarida yosh avlodni hayotga tayyorlashda ko‘p asrlar davomida qo‘llanilgan usul va vositalarga tayangan holda „Nur sharqdan tarqaladi“ degan edi. Qadimgi Yevropada keng tarqalgan mazkur hikmatda Sharq xalqlarining insoniyat madaniyat poydevorini yaratishdagi ulkan hissasi tan olingani ifodalangandir. Lekin ma’naviyatni tiklashga bo‘lgan harakat faqat Yevropada yoki faqat Sharqda boshlangan deyish, G‘arb-u Sharqni bir-biriga qarama-qarshi qo‘yish ham noto‘g‘ri. Ota-bobolarimizning, „O‘tmishni unutganning kelajagi bo‘lmay- di“, degan hikmatli gapi bor. Biz o‘z tariximizni qancha chuqur
56 o‘rgansak, bu yosh avlodga shuncha to‘g‘ri ta’lim berishimizda asqotadi. Markaziy Osiyoda falsafiy, axloqiy-ma’rifiy tafakkurning ilk kurtaklari xalq og‘zaki ijodida o‘z aksini topgan. Ularda yozuv paydo bo‘lgunga qadar va undan keyin ham xalq ruhi va ma’naviy faolligi ifoda etilgan. Sharqda, jumladan, O‘zbekiston hududida azal-azaldan ta’lim- tarbiya sohasiga juda katta e’tibor berilgan edi. Bolalarni kichik yoshdan ilmga qiziqtirish, axloqi pok, vijdonli, mehr-shafqatli qilib voyaga yetkazish masalalariga ota-bobolarimiz jiddiy qaraganlar. Sharq pedagoglari bolalarni o‘qishga qiziqtirish uchun kitob- dagi voqealarni qush va hayvonlar tilidan hikoya qilar edilar. Masalan, „Qobusnoma“, „Axloqi Muhsiniy“, „Kalila va Dimna“ kabi asarlardagi naql-rivoyatlarga odob-axloq qoidalari singdirib yuborilgan. Markaziy Osiyo arablar tomonidan fath qilingan paytlarda ham rivojlangan o‘lkalardan biri bo‘lganligi tarixiy qo‘lyozmalar- dan ma’lumdir. VII—VIII asrlarda Markaziy Osiyoni arablar fath etgach, Islom dini asosidagi sifat jihatdan yangi tizimga ega bo‘lgan ta’lim- tarbiya muassasalari vujudga keldi. Arab tilini o‘rganish joriy qilindi. Maktablarda bolalarga yozish va hisoblash o‘rgatilgan, bundan tashqari, o‘smirlarga savod san’ati, arab tili, mantiq, notiqlik, husnixat va arifmetikadan saboq berilgan. Har bir maktab talaba- sining soni 30 — 40 dan oshmagan. Bulardan tashqari, masjid qoshidagi maktablarda ham 15 — 20 nafar talaba tahsil ko‘rgan. Maktab, madrasalar bilan bir qatorda, korxonalar ham mavjud bo‘lib, ularda yozuv o‘rgatilmagan, talabalar Qur’oni Karimni yod olishgan, xolos. „Madrasa“ so‘zi arabcha „dars o‘tiladigan joy“ ma’nosini bildiradi. Ma’lumki, o‘sha joylardagi dars keng ma’noda qo‘llanilib, uning tarkibiga ta’lim-tarbiya, pand-nasihatlar, ustoz-shogird munosabatlari, donishmandlarning davra suhbatlari, juda katta hayotiy tajribalar sabog‘i kirgan. „Mudarris“ so‘zining lug‘aviy ma’nosi „dars beruvchi, o‘qituvchi“ demakdir. 1991- yilning 31- avgustida respublikamiz hayotida tarixiy voqea yuz berdi: Istiqlol e’lon qilindi. Shu munosabat bilan jahon tajribalaridan kelib chiqib, eng birinchi navbatda, mustaqil respublikamizning xalq ta’limi sohasida islohot o‘tkazish masalasi ko‘tarildi. Nihoyat, O‘zbekiston Respublikasining „Òa’lim to‘g‘risi- da“gi qonuni ta’lim tizimining yangilanishiga sabab bo‘ldi. Oldingi qabul qilingan qonunlardan farqli o‘laroq, xalq ta’limi tizimi tuzilishida bir qancha yangi qoidalar joriy etildi va bajarilishi maj- buriy, deb qayd qilindi. Bu qoidalar tubandagichadir. 57 1. Òa’lim va tarbiyaning insonparvarligi hamda demokratikligi. Buning mohiyati shundaki, bizdagi barcha xalq ta’limi tizimiga kiruvchi muassasalarda berilayotgan ta’lim va tarbiya insonlarni, ularning moddiy va ma’naviy kamolotini, aql-zakovatining o‘sishini, insoniy faoliyatining barq urib rivojlanishini va nihoyat, o‘zligini bilish va haq-huquqlari uchun kurashadigan vatanparvar bo‘lib yetishishlarini maqsad qilib qo‘yadi.
Mustaqil O‘zbekistonimizning Xalq ta’limi muassasalarida berilayotgan ta’lim va tarbiya uzluksiz o‘zaro bog‘liqdir. Har bir boshlang‘ich ta’lim o‘quv reja va dasturlari asosida, keyingi bos- qichlar oldingilarining davomi sifatida amalda bo‘ladi. Bu esa, o‘z navbatida, bir maktabdan ikkinchisiga, bir oliy o‘quv yurtidan ikkinchi oliy o‘quv yurtiga ko‘chib o‘tish imkoniyatini beradi. Òa’lim jarayoni o‘quv rejasi va dasturi asosida tizimli, izchil olib boriladi.
Respublikamizdagi barcha ta’lim muassasalarida dunyoviy bilimlar beriladi. U ilmiy asoslarga ega bo‘lib, fan, texnika taraqqiyotining eng yangi muvaffaqiyatlari va inson aql-zakovati tufayli takomillashib boradi. Ular o‘quvchilarning obyektiv dunyoni bevosita bilish, tegishli xulosalar chiqarish, o‘zining jamiyatda tutgan o‘rni va vazifalarini aniqlab olishga, biror-bir kasbni ongli egallashlariga yo‘naltirilgandir. 4. Òa’limda umuminsoniy va milliy-ma’naviy qadriyatlarning ustuvorligi. Òa’lim tizimiga kiruvchi barcha ta’lim-tarbiya maskanlarida berilayotgan bilim ajdodlarimizning ming yillar mobaynida shakllangan an’analariga tayanadi. 5. Davlat ta’lim standartlari qoidasida hammaning ta’lim olishi uchun imkoniyat yaratilganligi. Yangi qonunning 4- moddasida ta’kidlanganidek, O‘zbekiston Respublikasida ijtimoiy kelib chiqishi, jinsi, tili, yoshi, irqi, millati, turar joyi, respublika hududida qachondan beri yashayotganligidan qat’i nazar, barchaning ta’lim olishi uchun teng huquqlar kafo- latlanadi. 6. Òayanch ta’limining majburiyligi. Mamlakatimizda 1930- yilda boshlang‘ich, 1949- yilda yetti yillik, 1958- yilda sakkiz yillik, 1970- yilda o‘rta umumiy majburiy ta’limga asos solindi. 1984-yildan boshlab 11 yillik majburiy ta’limga 58 o‘tildi. Òayanch ta’limi majburiy bo‘lib, ta’lim oluvchilarga o‘qishni o‘rta ta’lim muassasalarida, turli xil hunar va o‘rta maxsus o‘quv yurtlarida davom ettirish huquqini beradi. 7.
tanlashga yagona va tabaqalashtirilgan o‘quv reja va dasturlarini tasdiqlaydi. Ularning bajarilishi nazorat qilinadi. Olib boriladigan ta’lim- tarbiyaviy ishlar yosh avlodni ma’naviy boy, ruhan tetik, jismonan baquvvat, axloqan pok va mehnatsevar bo‘lib voyaga yetishi uchun barcha moddiy va ma’naviy sharoitlarni hozirlaydi. 8. Bilimdonlik va iste’dodni rag‘batlantirish. Òa’lim-tarbiya muassasalarida ta’lim olayotgan bilimdon va iste’dodli o‘quvchilarni rag‘batlantirish stiðendiya, turli ko‘rinish- dagi maqtov yorliqlari shaklida tashkil etiladi. Oliy o‘quv yurtlari qoshida matematika, fizika, biologiya va boshqa fanlar yuzasidan iste’dodli bolalar uchun sirtqi maktablar faoliyati yo‘lga qo‘yiladi. 9. Òa’lim muassasalarida chet tillarni o‘rganish, din tarixi va jahon madaniyati sohasida bilim olish uchun sharoitlar yaratish. Xalq ta’limi tizimi va ta’lim to‘g‘risidagi yangi qonun asosida o‘quvchilarning bilim va iste’dodlarini, vatanparvarlik sifatlarini shakllantirish uchun barcha sharoitlar yaratilmoqda. Din va madaniyat tarixi bo‘yicha maktab rejalariga yangi fanlar kiritildi.
Yosh avlodga dunyoviy bilimlar berish, tom ma’noda hayotga va turmushga tayyorlash, yoshlarni chalg‘itmaslik, guruhbozlikka yo‘l qo‘ymaslik maqsadida ta’lim-tarbiya muassasalari siyosiy partiyalar va ijtimoiy-siyosiy harakatlardan xoli bo‘lishi zarur, deb topiladi.
Òa’lim tizimida barcha pedagoglarga davlat talablari darajasida o‘qitish, majburiy hisoblangan fanlarni reja va o‘quv dasturlari asosida olib borish, tarbiyalanuvchi va ta’lim oluvchilarning insoniy qadr-qimmatlarini hurmat qilish mas’uliyati yuklatildi.
Oldingi qabul qilingan qoidalardan farqli o‘laroq, yangi qonunda pedagog shaxsini, uning ijtimoiy mavqeyini hurmatlash lozimligi belgilab qo‘yildi. O‘qituvchi-tarbiyachilar sha’nini himoya qilish, ta’lim shakli, usuli va vositalarini tanlash, tashabbuslariga keng yo‘l ochish, pedagogik faoliyatda tanilgan o‘qituvchi, tarbiyachilarni davlat mukofotlari bilan taqdirlash, ularni qishloq va shahar, tuman, viloyat va respublika oliy o‘rganlariga deputatlikka saylash umumxalq
59 vazifasi deb topildi. Shu bilan birga, ular zimmasiga axloq-odob qoidalariga rioya qilish, o‘quvchi va talaba shaxsini hurmatlash mas’uliyati yuklatilgan. 13. Amaldagi qonunlar doirasida mulkchilikning teng huquq- liligi, mustaqilligi ta’minlanib, ta’lim muassasasi mustaqil yuridik shaxs sifatida, qonunlarda belgilangan tartibda barpo etiladi. Davlat tasarrufida bo‘lmagan ta’lim muassasasi davlat ro‘yxatidan o‘tkazilgan vaqtdan boshlab yuridik shaxs huquqini qo‘lga kiritadi. Òa’lim muassasalariga muayyan maqom (gimnaziya, litsey, doril- funun, akademiya va shu kabilar) berilishi ta’limni boshqaruvchi tegishli idoralar tomonidan attestatsiya asosida amalga oshiriladi. Òa’lim muassasalari o‘zaro bitim tuzishga, o‘quv-tarbiya kom- plekslari va o‘quv-ilmiy ishlab chiqarish birlashmalari va uyush- malari tarkibiga kirishga haqlidirlar. Bunday kompleks va birlashmalar tarkibiga kiruvchi muassasalar- ning vazifalari, huquqlari va majburiyatlari o‘z nizomlarida belgilangan. O‘zbekiston Respublikasida ta’limning yagona tizimiga amal qilinadi. Yagona tizim quyidagilarni o‘z ichiga oladi:
Yüklə 465,45 Kb. Dostları ilə paylaş:
|