O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi o‘rta maxsus kasb-hunar ta’limi markazi

17

ni uchun amalga osha di. Har bir qiz hujayrada xromosomalar so-

ni ona hujayra yadrosiga nisbatan (46) ikki marta kam – 23 ta 

bo‘ladi. Bu hujayralarda xromosomalar soni nafaqat ikki marta 

kamayadi, balki ularda xromosomalardagi genlarning joylashishi 

ham o‘zgaradi. Shuning uchun yangi organizm nafaqat ota-ona 

belgilarini yig‘indisini, balki xususiy alomatlarni ham o‘zida mu-

jassamlashtiradi.

Amitoz organizmni barcha to‘qimalarida uchraydi. Bu bo‘li-

nish yad rochani ingichkalashib bo‘linishidan boshlanadi. Avval 

yadro ikki qism ga bo‘linadi, so‘ngra sitoplazma.

TO‘QIMALAR HAQIDAGI ILM

Odam organizmi to‘qimalardan tashkil topgan. To‘qimalar – 

kelib chiqishi, tuzilishi va faoliyati jihatidan bir xil bo‘lgan hu-

jayra va hujayradan tashqari moddalarning tarixan tashkil topgan 

yig‘indisidan iborat. Organizmda 4 xil: epiteliy, biriktiruvchi, 

mushak va nerv to‘qima tafovut qilinadi.

Har bir a’zo tarkibiga o‘zaro jips bog‘langan turli to‘qimalar 

kiradi. Odam hayoti davomida hujayra va hujayra bo‘lmagan ele-

mentlar ishdan chiqishi va o‘lishi (fiziologik degenratsiya) va ular-

ning tiklanishi (fiziologik regenratsiya) ro‘y beradi. Bu jarayonlar 

turli to‘qimalarda turlicha kechadi. Hayot davomida barcha to‘qi-

malarda sekin kechuvchi yoshga qarab o‘zgarishlar bo‘lib o‘tadi. 

Epiteliy, biriktiruvchi, ko‘ndalang targ‘il mushak to‘qimalar shi-

kastlanganda yaxshi va tez tiklansa, silliq mushak to‘qima ma’lum 

bir sharoitda tiklanadi. Nerv to‘qimada faqat nerv tolalari tikla-

nadi. To‘qimalarni shikastlanganda tiklanishini reparativ regenrat-

siya deb ataladi.

     

Epiteliy to‘qima

Epiteliy to‘qima bazal membranada yotgan hujayralar qat-

lamidan iborat bo‘lib, uning ostida yumshoq tolali biriktiruvchi 

to‘qima joylash gan. Bu hujayralar tana yuzasi (teri) va shilliq par-

dalarni qoplab, organizmni tashqi muhitdan ajratib himoya va-

zifasini bajaradi va organizm bilan tashqi muhit o‘rtasida mod-

da almashinuvida ishtirok etadi. Bundan tashqari epiteliy ichki 

va tash 

qi sekretsiya bezlarini bez to‘qimasini ham hosil qiladi. 

---

18

Bezlarni hosil qiluv chi bez epiteliyi o‘zidan suyuqlik (gormonlar) 

ajratish xususiyatiga ega bo‘lib, ular tashqi muhitga yoki qon va 

lim faga quyiladi. Hujayralarning organizmni yashashi uchun ke-

rak bo‘lgan moddalarni ish lab chiqarish xususiyati sekretsiya deyi-

lib, bunday epiteliy sekretor epiteliy deyiladi.

Epiteliy hujayralari bazal membranada joylashib, uning ostida 

yotgan bo‘sh biriktiruvchi to‘qimadan ajralib turadi. Taraqqiyo-

ti va vazifasiga qarab epiteliy turli tuzilishga ega bo‘ladi va yuqori 

qayta tiklanish xususiyati bilan ajralib turadi.

Epiteliy ko‘p qavatli (shoxlanuchi, shoxlanmaydigan va o‘zga-

ruvchan) va bir qavatli (silindrik, kubsimon, yassi) bo‘ladi.  Ko‘p 

qavatli yassi shoxlanuvchi epiteliy teri ustini qoplaydi va epider mis 

deyiladi.

Ko‘p qavatli yassi shoxlanmaydigan epiteliy (4-rasm) ko‘zning 

shox pardasini, og‘iz bo‘shlig‘i va qizilo‘ngachning shilliq parda-

sini qop laydi.

O‘zgaruvchan epiteliy siydik ayiruv a’zolarining shilliq par-

dasini qoplaydi.  Bir qavatli silindrik epiteliy oshqozon va na-

fas yo‘llari shilliq pardasini qoplaydi. Bir qavatli kubsimon epite-

liy (5-rasm) buyrak naychalari va bezlarning chiqaruv naychalari-

ni qoplaydi. Bir qavatli yassi epiteliy qorinparda, plera, pericardni 

yuzasini qop laydi va mezoteliy deb ataladi.

U orqali qorinparda, plevra, perikard bo‘shliqlaridagi suyuqlik 

bilan mezoteliy ostidagi biriktiruvchi to‘qimada joylashgan qon to-

mirlardagi qon o‘rtasida modda almashinuvi ro‘y beradi.

Bezlar (6-rasm) organizmda su yuqlik ishlab chiqarish vazifasi-

ni bajaradi.

Tashqi sekretsiya yoki ekzokrin bez-

lar va ichki sekretsiya yoki endokrin bez-

lar tafovut qilinadi. Ichki sekretsiya bez-

lari o‘z suyuq ligini bevosita qonga yoki 

limfaga quyadi. Tashqi sekretsiya bezlari 

o‘zi ning ishlab chiqargan suyuq ligini tur-

li bo‘shliqlarga yoki tana yuzasiga chiqa-

radi. Ekzokrin bezlar qaysi a’zo va tizi-

4-rasm. Ko‘p qavatli yassi shoxlanmaydigan 

epiteliy. 1–yuza qavat; 2–bazal qavat;

3–shilliq pardaning xususiy qatlami.

---

19

mlarning tarkibiga kirishiga qarab turli 

vazifani bajaradi. Ekzokrin bezlar tur-

licha bo‘lib, ularning ko‘p chiligi ko‘p 

hujayralidir. Ularda sekretor qismi va 

chiqaruv nayi tafovut qilinadi.

Sekretor qismi suyuqlik ishlab chi -

qaruvchi hujayralardan iborat bo‘ 

 ladi. 

Sekretor qismining shakliga qarab nay-

simon, alveolyar, naysimon-alveolyar 

bezlar tafovut qilinadi. Chi qaruv nayi-

ning tuzilishiga qarab oddiy va mu-

rakkab bezlar tafovut qili 

nadi. Ishlab 

chiqargan suyuqligi tarkibiga qarab 

shilliq, oqsil, aralash (oqsil-shilliq) va 

moy bezlari tafovut qilinadi.

Suyuqlikni qanday hosil bo‘lishi va 

hujayralardan qanday ajralishiga qarab 

merokrin, apokrin, golokrin bezlar ta-

fovut qilinadi.

Merokrin bezlar suyuqlikni nay 

 ga 

sekretor hujayralarning sitoplaz 

masini 

parchalamasdan turib chi qaradi. Apo-

krin bezlarda sekretor hujayralarning 

sitoplazmasi qisman buziladi. Sekre-

tsiya jarayonida hujayraning apikal qismi buzilib suyuqlik tarkibi-

ga kiradi. Keyingi bosqichda buzilgan hujayra tiklanadi. Golokrin 

bezlarda suyuqlik ajralishi hujayraning o‘lishi bilan kuzatiladi.

5-rasm. Bir qavali epiteliy-

ning turlari:

H–silindrsimon; B–kubsi-

mon; D–yassi; 1–epiteliy; 

2–epiteliy osti biriktiruvchi 

to‘qima.

6-rasm. Ekzokrin bezlarning turlari:

H–oddiy naysimon bez; B–oddiy alveolyar bez; D–boshlang‘ich qismi 

shoxlangan naysimon bez; E–boshlang‘ich qismi shoxlangan alveolyar bez;

F–boshlang‘ich qismi shoxlangan murakkab alveolyar-naysimon bez.

---