O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi o‘rta maxsus kasb-hunar ta’limi markazi

23

Suyak to‘qimada uch xil: osteoblast, osteosit va osteoklast hu-

jayralari uchraydi.

Osteoblastlar suyak to‘ qi mani hosil qiluvchi o‘siq chali yosh 

hujayralardir. Ular suyak to‘qima buzila yot gan va tiklanayot gan 

joyda uchraydi. O‘sayotgan s u yak  da ular ko‘p bo‘ladi.

Osteositlar yetilgan ko‘p o‘siqchali hujayralar bo‘lib, ular os-

teoblastlardan hosil bo‘ladi. Osteositlarning tanasi suyak plas-

tinkasida yotsa, o‘siqchalari suyak kanalchalariga kiradi.

Vsteoklastlar yirik ko‘p o‘zak li hujayralar bo‘lib, o‘siqchala-

ri bor. Ular suyak va tog‘ayni buzishda ishtirok etib, suyak to‘qi-

mani so‘rilishini ta’minlaydi.

Odamda ikki xil: yirik tolali va qatlamli suyak to‘qima tafovut 

qilinadi. Yirik tolali suyak to‘qimada kollagen tolalar yaxshi bi-

lingan dastalar hosil qilib, ular o‘rtasida osteositlar yotadi. Bun-

day suyak to‘qima chaqaloqlarda, kattalarda esa bosh suyagi cho-

klarida va paylarning suyakka birikkan joyida uchraydi. Qatlamli 

suyak to‘qimada kollagen tolalar qatlamlar ichida yoki ular o‘rta-

sida parallel dastalar hosil qilib joylashadi. Qatlamli suyak to‘qi-

ma odam skeletining barcha suyaklarini hosil qiladi.

Qon va limfa organizmning ichki muhitini hosil qiluvchi to‘qi-

ma bo‘lib, uning yashashi uchun eng yaxshi sharoitni ta’minlab be-

radi. Ular organizmda trofik va himoya vazifasini bajaradi. Qon 

suyuq asosiy modda (plazma) va uning ichidagi qonning shaklli ele-

mentlardan iborat.

Limfa – rangsiz biroz loyqaroq suyuqlik. U plazma va ko‘proq 

lim fositlardan tashkil topgan.

Mushak to‘qima

 

Mushak to‘qima odam organizmida harakatni vujudga keltiradi. 

U qisqaruvchi miofibrillardan tashkil topgan.

Mushak to‘qima silliq va ko‘ndalang-targ‘il mushaklarga bo‘-

linadi. Silliq mushak to‘qima (11-rasm) uchlari o‘tkirlashgan 

duksimon shakldagi hujayralardan tashkil topgan bo‘lib, qisqa-

ruvchi miofibrillar hujayraning periferiyasida uning o‘qi bo‘ylab 

joylashadi.

Silliq mushakning tayanch apparati hujayraning atrofida joy-

lashib, ularni o‘zaro bog‘lovchi ingichka kollagen va elastik to-

lalardan iborat. Silliq mushak to‘qima ichki a’zolar (oshqozon, 

---

24

ichak, qovuq, bachadon va boshqalar) qon, 

limfa tomirlar va terining mu shak qavatini 

hosil qiladi.

Silliq mushaklarning qisqarishi ixtiyor-

dan tashqari va s

mkin bo‘ ladi. U oz miq-

dorda energiya sarf qilib va charchamas-

dan uzoq v aqt qisqargan holatda turishi mu-

mkin. Qisqarish faoliyatining bu turi tonik 

qisqarish deb ataladi.

Ko‘ndalang targ‘il mushak to‘qima 

suyak richaglarini harakat 

ga keltiruvchi 

skelet mushaklarini va ba’zi ichki a’zolar 

(til, halqum, qizilo‘ngachning yuqori qis-

mi) tarkibiga kiradi. Tananing turli qis-

mlarida bu to‘qima o‘z xususiyatlariga ega. 

Skelet mushaklarining katta qismi yuqori 

tezlikda qisqarish va tez charchash xusu-

siyatiga ega. Ha rakat faoliyati ning bu turi 

tetanik qisqarish de yi ladi. 

Ro‘ndalang tar-

g‘il mushak (12-rasm) murakkab tuzilgan 

ko‘p o‘zakli ko‘nda lang tar g‘il mushak hu-

jayralaridan iborat. Ular cho‘zilgan silindr shaklida, uchlari yu-

maloq yoki o‘tkir bo‘lib, ular orqali tolalar bir-biriga tegib tu-

radi yoki pay va fas siya lar biriktiruvchi to‘qimasiga yopishadi. 

Ko‘ndalang targ‘il mushak tolalar uzunligi odamda 10 sm va 

undan ko‘p, diamet ri 12–70 mkm. Ularning qisqaruvchi appa-

rati ko‘ndalang targ‘il miofibrillar bo‘lib, ularning ko‘ndalang 

targ‘illigi qoramtir va yorug‘ sohalarning turli xil fizik-kimyoviy 

va optik xususiyatlarga egaligidandir. 

Skelet mushaklari bi riktiruv-

chi to‘qimaga boy bo‘lib, ular 

mushak tolalarini o‘rab yup 

qa 

endomiziyni hosil qiladi. 

Ro‘n-

dalang targ‘il mushaklar bosh 

miya po‘stlog‘idan kelayotgan 

impulslar ta’sirida ixtiyoriy ra-

vishda qisqaradi. Bundan tash-

qari bir qism mushaklar (qo-

vurg‘alararo mushaklar, diafrag-

11-rasm. Silliq mu-

shak to‘qimaning

tuzilishi:

1–miosit; 2–sarkopla-

zmadagi miofibrillar;

3–miositning yadrosi; 

4–sarkolemma;

5–endomiziy; 6–nerv 

tolasi.

12-rasm. Ko‘ndalang targ‘il mushak 

to‘qima. 1–mushak tola.

---

25

ma va boshqalar) nafas markazidan kelayotgan impulslar ta’si-

ri ostida, halqum va qizilo‘ngach mushaklari ixtiyordan tashqa-

ri qisqaradi.

Yurak mushagi (miokard) ham mushak hujayralari (kar-

diomiositlardan) iborat. Ular oraliq disklar vositasida mu-

shak maj muiga yoki yurak mushak tolalariga birikadi. Bunday 

birlashuv miokardni bir butun bo‘lib qisqarishini ta’minlaydi, 

ammo yurak mushagini qisqarishi ixtiyordan tashqari. 

Htipik 

kardiomiositlar yurakning o‘tkazuv tizimini hosil qilib, uning 

ritmik qisqarishini ta’minlaydi.

     

Nerv to‘qima

Nerv to‘qimasi nerv hujayralari (13-rasm) va neyrogliyadan 

iborat. Nerv hujayralari ta’sirlanish natijasida qo‘zg‘alish holati-

ga kelish, impulslar hosil qilish va ularni uza tish qobiliyatiga ega. 

Neyrogliya trofik, tayanch, himoya va chegaralash faoliyatiga 

ega. Nerv hujayralari va neyrogliya morfologik va funksional bir 

tizimni hosil qiladi. U orga nizmni tashqi muhit bilan aloqasini 

o‘rnatib, organizm ichidagi faoliyatlarni muvofiq lashtirib, uning 

bir butunligini ta’ 

minlay di. Nerv tizimining mor 

fo funksional 

birligi nerv hu jay rasi – neyron yoki neyrosit bo‘lib, unda tanasi 

va turli uzun likdagi o‘siqlari bor. Neyron tanasining o‘lchamla-

ri 3–4 dan 130 mkm gacha. Nerv hujayrasi o‘siqlari nerv impul-

sini o‘t 

kazib berib, uzunligi birnecha mikrondan 1–1,5 m ga-

cha. Nerv hujayrasida ikki xil o‘sig‘i tafovut qilinadi. 1. 

Hrson 

yoki neyrit – uzun o‘siq bitta bo‘lib, hujayra tanasidan impulsni 

bosh qa hujayraga yoki ishchi a’zoga o‘tkazib beradi. 2. Dendrit-

ning soni turli xil neyronlarda turlicha. Ular qisqa va shoxlangan. 

Dendrit  lar impuls ni nerv hujayrasi tanasiga o‘tkazadi. Sezuvchi 

neyronlarning dendritlarini periferik uchida retseptorlari bo‘ladi. 

Neyronlar o‘siqlari ning soniga qarab bipolyar (ikkita o‘siqchali), 

multipol yar (ko‘p o‘siq cha li) va soxta unipolyar (bitta o‘siq chali) 

turlarga bo‘linadi. Soxta unipol yar neyronlar tanasidan bitta umu-

miy o‘siq chiqib, keyinchalik T – shakli da akson va dendritga 

bo‘linadi. Bu shakl sezuvchi neyronlarga xos. Nerv hujayrasida 

bitta yadro bo‘lib, ichida 2–3 yadrochalari bor. Nerv hujayrasi 

sitoplaz masida barcha hujayralarga xos kiritmalardan tashqari ti-

groid modda va neyrofibrillyar apparat bor. Tigroid modda hujay-

---