O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta‘lim vazirligi qarshi muhandislik-iqtisodiyot instituti
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
| X
X b Odatda, Х n х – haqiqiy qiymat va Х n –topilgan qiymatlarga nisbatan « X » juda kichik bo’ladi, shuning uchun quyidagi formulani yozish mumkin: % 100 % 100 n nx X X X X b Kattalikning asl qiymatini aniqlash uchun o’lchov asbobining ko’rsatishiga to’zatish kiritiladi. Uning son qiymati teskari ishora bilan olingan absolyut qiymatiga teng: d = X nx – X n ёки D = - X Asbobning hatoligi shkala diapazonining foizlarida ifodalanadi. Bunday hatoliklar keltirilgan hatolik deyiladi va absolyut hatolikning diapozoniga bo’lgan nisbatiga teng bo’ladi, ya‘ni % 100 N X j N – asbobning o’lchash chegarasi . Hatolik qiym ati o’lchash asbobi aniqligini, demak, o’lchash natijasini ham tavsiflaydi. O’lchov aniq bo’lishi uchun, hatosi kichiq bo’lgan asboblardan foydalanish kerak. Ammo hatosiz asboblar tayyorlash mumkin emas. Hatosi kichik bo’lgan asboblar murakkab bo’lib, ularning bahosi qimmat. Bu asboblar bilan ishlash paytida katta ehtiyotkorlik talab qilinadi. 51 Texnikaviy o’lchashlar uchun muayyan belgilangan qiymatdan oshmaydigan, yo’l qo’yiladigan hatosi bor asboblardan foydalaniladi. Asbob ko’rsatishining standartlar yo’l qo’yadigan eng katta hatosiga yo’l qo’yiladigan hat о deb ataladi. Hato miqdori o’lchashlar olib borilayotgan tashqi muhitga (atrof muhit harorati, atmosfera bosimi, tebranish va boshqalarga) bog’liq bo’lgani sababli asosiy va qo’shimcha hatolar tushunchalari kiritiladi. O’lchov asbobi uchun texnikaviy sharoitida yo’l quyilgan hatolik asosiy hatolik deyiladi. Tashqi sharoit o’zgarishining asboblarga bo’lgan ta‘siridan kelib chiqqan hato, qo’shimcha hatodir . O’lchov asb oblarining sifati ularning hatolaridan tashqari asboblar variatsiyasi, sezgirligi va sezgirlik chegarasi bilan tavsiflanadi. Bir kattalikni ko’p marta takroriy o’lchashlar natijasida asbob bir nuqtadagi ko’rsatishlari orasidagi eng katta farq o’lchov asbob larining variatsiyasi deb ataladi. Variatsiya o’lchanayotgan kattalikni ma‘lum bir miqdorgacha asta -sekin oshirib va kamaytirib aniqlanadi. Variatsiya asbobning mexanizmi, oraliqlari, gisterezis va boshqa qismlardagi ishqalanishi sababli kelib chiqadi. Variatsiya ( ε ) asbob shkalasi maksimal qiymatining foizi hisobida ifodalanib, asosiy yo’l quyilgan hato qiymatidan oshib ketmasligi lozim: % 100 min) max ( N N N bu yerda Δ N- asbob ko’rsatishidagi eng katta farq; N max ва N min – asbob shkalasining yuqori va pastki qiymatlari. Asbob ko’rsatishining aniqligiga uning sezgirligi ham katta ta‘sir qiladi. Asbob strelkasi chiziqli yoki burchak siljishining shu siljishni hosil qilgan kattalikning o’zgarishiga bo’lgan nisbati asbobning sezgirligi deb ataladi: Q n s , bu yerda s – asbobning sezgirligi; Δ n – strelka siljishining o’zgarishi; Δ Q – o’lchanayotgan kattalikning o’zgarishi. Sezgirligi yuqori bo’lgan asboblar asosan aniq o’lchashlar uchun ishlatiladi. O’lchanay otgan kattalik qiymatining asbob ko’rsatishiga ta‘sir qila oladigan eng kichik o’zgarishi sezgirlik chegarasi deyiladi. Shkala va strelkaga ega bo’lgan asboblar uchun asbobning sezgirligiga teskari bo’lgan kattalik shkalaning bo’linmas qiymati deyiladi: n Q С , bu yerda С - shkala bo’linmasining qiymati. Ikkita yonma-yon belgi orasidagi farq shkala bo’linmasi deb ataladi. Shkala bo’linmasining qiymati strelkani bir bo’linmaga siljitgan kattalik qiymatining o’zgarishini tavsiflaydi. Ba‘zan kattalikning haqiqiy qiymatini topish uchun asbob ko’rsatishi to’zatish koeffitsienti К ga ko’paytiriladi: n nx X K X O’lchash asbobi ko’rsatishining kechikshi uning inertsiyasini, ya‘ni kattalik o’zgarishi vaqtidan asbob ko’rsatishining siljishigacha o’tgan vaqtni tavsiflaydi. Asbob ko’rsatishining kechikishi qancha kam bo’lsa, asbobning sifati shuncha yuqori bo’ladi. O’lchash vositlarining umumlashgan tavsifi asosiy va qo’shimcha hatoliklarning chegaraviy qiymatlari bilan ifodalanadigan aniqlik sinfidan iborat. O’lchash vositalarining aniqlik sinfi ularning aniqlik xossalarini tavsiflaydi, ammo ular shu vositalar yordamida olib borilgan o’lchashlarning bevosita ko’rsatkichi bo’la olmaydi. Yo’l qo’yiladigan asosiy hatoliklar chegaralari keltirilgan hatoliklar ko’rinishida quyidagi sonla rdan aniqlik sinfi beriladi: (1,0; 1,5; 2,0; 2,5; 3,0; 4,0; 5,0; 6,0 )10 n , bunda n=1,0;- 1,0;- 2,0 va x k. O’lchash asbobining aniqlik sinfi foizlarda hisoblangan eng katta keltirilgan hatolikka teng: 52 % 100 % 100 min max max max max N N X N X j K n O’lchash vositalarining hatoliklari statistik va dinamik hatoliklarga bo’linadi. O’lchash vositalarining statistik hatoligi ni muntazam м va tasodifiy т hatolikl ardek tashkil etuvchilar yig’indisi ko’rinishda tasvirlash mumkin: = м + т bunda м - o’zgarmas yoki sekin o’zgaradigan kattalik; т - o’rta qiymati nolga teng bo’lgan tasodifiy kattalik. Yuqoridagi munosabat o’lchov vositasi hatoligi modelini tavsiflaydi. Shuning uchun o’lchov vositasi aniq xossalarni tula va ob‘ektiv tavsiflashda tasodifiy kattaliklar nazariyasi apparati-extimollar nazariyasidan foydalanish zarur. Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|