O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta‘lim vazirligi qarshi muhandislik-iqtisodiyot instituti

6.4-rasm. 
Yanishevskiy 
piranometri. 
3-rasm.
Termobatareya 
sxemasi. 

---

49 
topilgan qiymatidan iborat. O’lchash natijasini tenglama
ko’rinishida quyidagicha yozish 
mumkin.
Uq
Q
yoki
q
Q
U


bunda Q 
–
o’lchanayotgan fizik kattalik, U –
o’lchash natijasi, q –
fizik kattalik birligi. 
(1.1) tenglama 
o’lchashning asosiy tenglamasi 
yoki
 
o’lchash natijasi deb yuritiladi. 
 
O’lchanayotgan kattalikning son qiymati bevosita va bilvosita, to’plamli va birlikda 
o’lchash usullari yordamida topiladi.. 
Bevosita o’lchash 
deb shunday o’lchashga aytiladiki, unda o’lchanayotgan kattalikning 
izlanayotgan qiymati tajriba ma‘lumotlaridan 
bevosita aniqlanadi. Masalan, haroratni termometr 
bilan, bosimni manometr bilan, uzunlikni chizg’ich bilan o’lchash va hokazo bevosita 
o’lchashdan iborat. 
Bevosita o’lchash tenglamasi quyidagi ko’rinishga ega: 
Q
n
 = Cn
Q
n
–
o’lchanayotgan kattalikning uning uchun qabul qilingan o’lchov birliklaridagi 
qiymati; C
–raqamli hisoblash qo’rilmasi shkalasi bo’linmalarining yoki bir marta ko’rsatishining 
o’lchanayotgan kattalik birliklaridagi qiymati; n –
shkala bo’linmalari hisobida indiqatorli 
qo’rilma bo’yicha o
lingan sanoq.
Bilvosita o’lchash 
deb shunday o’lchashga aytiladiki, unda o’lchash natijasini 
o’lchanayotgan kattalik bilan ma‘lum munosabat yordamida bog’langan kattaliklarni bevosita 
o’lchashga asoslangan bo’ladi. Bilvosita o’lchash tenglamasi quyidagi ko’rinishga ega: 
Q
k
 = f(Q
1
, Q
2,
…,Q
n
)
bunda Q
k
–
o’lchanayotgan kattalikning izlangan qiymati; Q1, Q2….Qn –
bevosita 
o’lchanadigan kattaliklarning son qiymatlari.
Bir nomli kattaliklarning bir vaqtda o’lchanishiga to’plamli o’lchash deb ataladi. Bunda 
izlanayotgan qiymat kattaliklar birikmasini bevosita o’lchash paytida hosil bo’lgan tenglamalar 
tizimini 
Еchish orqali topiladi. Bu turdagi o’lchash usuli tajriba ishl
arida va ilmiy tekshirish 
ishlarida qo’llaniladi.
Birgalikda o’lchash 
- 
bu har xil nomli kattaliklarning o’zaro nisbatini topish maqsadida bir 
vaqtda bajariladigan o’lchashdir.
O’lchanayotgan kattalik Q ning izlanayotgan qiymatining birgalikda o’lchash usu
lidagi umumiy 
ko’rinishi quyidagi tenglama orqali ifodalanadi:
)
x
,
,
x
,
F(x
Q
n
2
1


bu yerda F-
funktsional bog’lanish; 
1
x
,
2
x
,…,
n
x
- 
bevosita o’lchash yo’li bilan topilgan 
kattaliklarning qiymatlari. 
Birgalikda o’lchash usuli so’nggi paytlarda keng tarqalmoqda. Masalan, murakkab, ko’p tarkibiy 
qismli aralashmalarni tahlil qilishda shu usul qo’laniladi. Hisoblash texnikasi vositalarining 
rivojlanishi bilan bu o’lchash turining qo’llanilishi 
yana ham kengaydi.
O’lchashlar yana absolyut va nisbiy o’lchashlarga bo’linadi:
Bitta yoki bir necha asosiy kattaliklarni fizik konstantalaridan foydalanib yoki 
foydalanmasdan bevosita o’lchash 
absolyut o’lchash 
deb ataladi.
Biror kattalikning shu ismli birlik nomini o’ynayotgan kattalikning nisbatini o’lchash 
yoki kattalikni shu ismli birlik kattalik deb qabul qilingan kattalik bo’yicha o’lchash