O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta‘lim vazirligi qarshi muhandislik-iqtisodiyot instituti

 
9.4.Ochiq ob havoning barqarorlik koeffitsienti. 
 
3-
Modul. Қуёш энергияси ресурсиni hisoblash usuli.
 
10-Mavzu: 
To‘liq ma’lumot asosida 
A(

0
,

0
) nuqtada va berilgan S(km
2
) 
xududdagi gorizontal qabul qiluvchi maydoncha uchun yalpi resurslarni hisoblash 
usullari. 
Reja: 
10.1.Asosiy ma’lumotlar.
10.2.Quyosh energiyasining valovoy potensiali.
10.3.
To‘liq ma’lumot asosida 
A(

0
,

0
) nuqtada va berilgan S(km
2
) bo‘yicha xududdagi 
gorizontal qabul qiluvchi maydoncha uchun quyosh energiyasining resurslarni hisoblash. 
Qo’llaniladigan ta’lim texnalogiyalari:
dialogik yondashuv, muammoli ta’lim.Aqliy 
hujum,blits, baliq skileti, munozara,o’z
-
o’zini baholash.
Adabiyotlar:
A3, A4, A5, I1, I3, Q2, Q3, Q5 
10.1.Asosiy ma’lumotlar.
 
Quyosh 
—
Yer sayyorasida insoniyat mavjud b
о‘lganidan buyon quyosh energiyasidan 
foydalanib keladi. Mana 5000 yildirki, odamlar Quyoshga yerning asosiy energiya manbasi, 
yorug‘lik, issiqlik, oziq
-ovqat va hayot asosi deb qaraydi. Hozirgi zamon texnologiyalari quyosh 
energiyasidan elektr va issiqlik energiyasi ishlab chiqarishga imkon beradi. Olingan 
ma’lumotlarga kо‘ra, 2003 yilda dunyo bо‘yicha eng yirik quyosh kollektorlarining umumiy 
maydoni AQShda 10 million kvadratga, Yaponiyada 8,0 million kvadratga yetgan. Yevropa 
mamlakatlarida ham bu borada namunali ishlar olib borilmoqda. Bilamizki, Quyosh 
—
eng yaqin 
yulduz, usiz bizning sayyoramizda hayot b
о‘lishi mumkin emas. Kishilar о‘zining kundalik 
hayotida quyosh energiyasidan u yoki bu usul bilan bu haqida 
о‘ylab ham о‘tirmay, 
foydalanadilar. Masalan, hovliga kir yoysak 
—
biz quyoshdan kelayotgan issiqlik energiyasini 
ishlatamiz.
О‘zbekiston quyosh energiyasidan foydalanishda katta salohiyatga ega. 
Mamlakatimizning iqli
m sharoitlari quyosh energiyasidan foydalanish uchun juda qulay. «Fizika 
—
quyosh» instituti mutaxassislarining hisob
-kitoblariga k
о‘ra, О‘zbekiston hududiga 
tushadigan quyosh energiyasining miqdori, 
о‘rtacha hisob bilan aytganda, mamlakatda boshqa 
manbalardan olinadigan energiyadan t
о‘rt barobar kо‘p ekan. Quyosh energiyasining yalpi 
imkoniyatlari 51 mlrd t.n.e., texnik imkoniyati esa 
—
177 mln. t.n.e.ga teng. Ekspertlarning 

---

57 
fikriga k
о‘ra, aynan quyosh energiyasidan foydalanish aholini elektr energiyasi bilan ta’minlash, 
mamlakatning bir qator uzoq hududlarini yanada jadal rivojlantirish masalalarini tez hal qilishga 
imkon beradi. Shu bilan birga, 
О‘zbekiston kristalli kremniy olish uchun xom ashyo zaxiralariga 
ham ega. Uning asosida butun dunyoda 90 foiz fotoelektrik modullar ishlab chiqariladi. Kremniy 
konlari Jizzax va Samarqand viloyatlarida mavjud. Ushbu resurs bazasi quyosh energetikasi 
sohasida muhim jamlovchi mahalliy ishlab chiqarishni tashkil qilish uchun imkon yaratadi. 
Quyosh energetikasini rivojlantirish istiqboli haqidagi masala 
О‘zbekiston uchun yangilik emas. 
Quyosh energiyasidan foydalanish b
о‘yicha ilk tadqiqot ishlari 70
-yillarda boshlangan. Bir qator 
yutuqlarga qaramasdan, 
о‘sha zamon texnologiyalari kerakli samaradorlikka erishishga imkon 
bermadi. Elektr energiyasi va energiya yetkazuvchilar narxlarining pastligi sababli quyosh 
energetikasiga ehtiyoj sezilgani y
о‘q. 1991 yildan sо‘
ng energetikaning bu sohasini rivojlantirish 
ustuvorligi haqida bir qator qonun, meyoriy-huquqiy hujjatlar, rivojlantirish dasturlari va boshqa 
rasmiy hujjatlar qabul qilindi. Lekin quyosh energetikasini joriy etish uchun resurs va 
imkoniyatlarni aniqlashg
a, undan foydalanishga hamda xususiy sektorlarni rag‘batlantirishning 
ma’muriy 
va 
iqtisodiy 
mexanizmlarini 
yaratishga 
yetarli 
darajada 
e’tibor 
qaratilmadi.
О‘zbekiston tabiiy gazning yirik zaxiralariga ega bо‘lganligi uchun energiya 
resurslariga jiddiy ehtiyoj y
о‘q. Shuningdek, mamlakat rivojlangan energetika infratuzilmasiga 
ega, elektr va gaz tarmoqlari deyarli barcha aholi joylariga yetkazilgan. Hamda aholi va 
korxonalar haligacha past narxlar b
о‘yicha energiya bilan ta’minlanmoqda. Aynan energiyaning 
past narxi hukumat energetika siyosatining asosiy ustuvor vazifalaridan hisoblanadi. Lekin bu 
ustuvor vazifalarni ado etish qimmatga tushayapti. Energiya resurslariga dunyo miqyosida 
narxlar oshayotgan bir paytda quyosh energiyasi imkoniyatlaridan foydalanish 
—
bu energiyani 
iste’mol qilish tuzilmasining samaradorligini oshirishi mumkin. 
Quyosh 
—
gaz 
о‘rnida 
Quyosh 
energetikasi markazlashtirilmagan ta’minotini rivojlantirish uchun asos bо‘la olishi va energetika 
infratuzilmasiga jalb qilinadigan investitsiyalarni qoplashdagi sifat va ishonchli muammolarni 
hal qilishi mumkin. Uzoqda joylashgan va kam energiya talab qiladigan obyektlarni energiya 
bilan ta’minlashda quyosh energetikasi juda qulay. 
Quyosh energetikasini rivojlantirish 
О‘zbekiston uchun juda foydali, chunki shu orqali tabiiy gaz iste’mol turlari saqlab turiladi yoki 
q
о‘shimcha zaxiralarni eksport uchun ajratiladi (bugungi kunda ichki energiya iste’molining 80–
85 foizi qondirilmoqda). Ayni paytda tabiiy gazning 60 foizi 
о‘z iste’molchilarimiz v
a 
«О‘zbekenergo» DAK korxonalariga yetkazilyapti. О‘zbek tabiiy gazining eksport narxi 2011 
yil 1 oktabr holatiga k
о‘ra, 1 ming m3 uchun 200–
230 AQSH dollarini tashkil qiladi. 
Bozorimizda esa bu narx 
—
57,1
–
45,9 (ulgurji narxda 
—
99,60 s
о‘m, aholi uchun —
79,90 
s
о‘m) AQSH dollarga teng. Agar О‘zbekistonda quyosh energetikasini rivojlantirib, ichki 
bozordagi 
gaz 
ehtiyojini 
hech 
b
о‘lmaganda 
1 
foizga 
(yoki 
650 
mln.m3) 
kamaytirsa, mamlakatimiz har yili gaz eksportidan 130
–
149,5 mln. dollarga yaqin daromad 
oladi. Bu daromad quyosh energetikasini rivojlantirish uchun sarflanishi mumkin. Masalan, 
geliotizimlarning qulayligini grantlar, subsidiya va imtiyozli kreditlar orqali oshirish tufayli 
quyosh energetikasini rivojlantirishga qiziqtirsa b
о‘ladi. 
Tabiiy gaz uchun eksport narxlari 
oshsa, 
О‘zbekiston energetika sohasidagi uzoq muddatli siyosatini real maqsadga erishish uchun 
mamlakatda gazdan foydalanish hajmini quyosh energiyasidan foydalanishni kengaytirish 
hisobiga qisqartirishi mumkin. Bu borada qabul qilingan maqsadli k
о‘rsatkichlar, masalan, 
muayyan muddat ichida gaz ishlab chiqarish hajmini 0,1
–
0,2 foiz kamaytirish kabi doimiy 
ravishda qayta 
о‘zgartirilib turilishi talab etiladi. 
Shuningdek, bugungi kunda aholini 
markazlashtirilgan isitish tizimi bilan ta’
minlash va issiq suv narxlarini subsidiyalash uchun k
о‘p 
xarajat sarflanmoqda. Lekin bu subsidiyalar k
о‘p qavatli uylarda joylashgan gelio
-uskunalarda 
issiq suv ishlab chiqarish uchun ishlatilsa, bir xil natija bermoqda. Toshkent issiqlik ta’minot 
korxonalarida amalga oshirilgan bir qator k
о‘rgazmali loyihalar natijalari shuni kо‘rsatadiki, 
quyoshli markazlashtirilgan suv isitgichlari bilan qozonxonalarda uglevodorod yoqilg‘isini 
yoqish y
о‘li bilan olingan 1 kVt energiyaning narxlari bir xil. 
Yuridik shaxslarni 
geliouskunalarni olib kirishdagi bojxona t
о‘lovlari va qо‘shimcha qiymat solig‘idan (NDS) ozod 
qilish, suv isitish va elektr tokini ishlab chiqarish uchun m
о‘ljallangan import qilinayotgan 
quyosh tizimi uskunalarining narxini ancha pasaytirishiga imk
on beradi va ularni iste’molchi 
uchun arzon qilib q
о‘yadi. Masalan, bugungi kunda import qiluvchi Janubiy Koreya 

---

58 
Respublikasida ishlab chiqarilgan 500
–
1000 W (Vatt) geliouskunalarni 1500
–
2500 AQSH 
dollari narxida taklif qilinmoqda. Agar k
о‘rsatilgan imtiyo
zlar kiritilsa, unda uning narxi 700 
dollargacha pasayadi. Bu esa uskunalarning sotilish muddatini qisqartiradi va quyosh 
energetikasining investitsiyaviy qulayligini oshiradi. Q
о‘llab
-
quvvatlash zarur… 
Quyosh 
energetikasini rivojlantirish geografiyasiga qaraganimizda rivojlangan mamlakatlar katta 
muvaffaqiyatlarga erishganini k
о‘ramiz. Chunki u yerlardagi texnologik imkoniyatlar qator 
muhim sharoitlar bilan ta’minlangan. Bu birinchidan, elektr energiyasi va energiya 
yetkazuvchilar uchun narxlarning yu
qoriligi, ikkinchidan, markazlashtirilgan energiya ta’minot 
tizimlariga ulanish uchun xarajatlarning yuqoriligi, jumladan, infra- strukturalarning 
rivojlanmaganligi, uchinchidan, korxona va uy x
о‘jaliklarida quyosh energiyasidan foydalanish 
uchun t
о‘lash qobiliyatining mavjudligidir. Xususan, bunday mamlakatlar qatoriga Yaponiya, 
Germaniya (ularning jahon bozoridagi hissasi eng katta), Xitoy, Hindiston, Turkiya va boshqa 
mamlakatlar kiradi. Bu mamlakatlarda an’anaviy energiya ta’minotining cheklan
ganligi, qayta 
tiklanuvchi energetikaning rivojlanishini rag‘batlantiradi. Lekin bu mamlakatlarda ham quyoshli 
energetika bozorini yaratish va kengaytirish faqat hukumatning faol aralashuvi bilan hal 
qilinmoqda. Tadqiqotlar va ishlanmalarga ketadigan investitsiyalardan tashqari, energiya narxlari 
о‘rtasidagi uzilishlarni an’anaviy manbalardan olinadigan va qayta yaratilgan quyosh energiyasi 
о‘rtasidagi energiya narxlarini davlat qoplaydi. 
Quyosh energiyasini rivojlantirishiga nisbatan 
davlat siyosati, avva
lombor, bu energetika ― strategik ahamiyatli yо‘nalish yoki energiya tejash, 
ekologik siyosat, energiya zaxiralarini konservatsiyalash siyosati dasturlarining bir asosi sifatida 
k
о‘rib chiqishiga bog‘liq. О‘zbekistonda nisbatan yirik energiya resurs zaxira
larining 
mavjudligini hamda rivojlangan energetika infratuzilmasini rivojlanishi strategik ustuvor b
о‘ladi 
deb aytish qiyin. Lekin yaqin 5
–
10 yil ichida quyosh energetikasi qayta tiklanuvchi energetika 
turlari kabi energiyani tejash va energiya resurslarini konservatsiyalash, eksport uchun va boshqa 
sohalar uchun xom ashyo sifatida uglevodorodlarni ajratib olish siyosatining muhim bir qismi 
b
о‘lishi mumkin. О‘zbek tabiiy gazi uchun eksport narxlari oshsa, «quyosh muqobilligi» juda 
q
о‘l keladi. Un
i amalga oshirishda 
О‘zbekistonda boshqa mamlakatlar kabi iqtisodiy rag‘bat va 
ma’muriy mexanizmlarni uyg‘unlashtirish lozim. 
Quyosh va noan’anaviy energetikaning boshqa 
turlarini rivojlantirishning dunyo tajribasi k
о‘rsatishicha, bu sohadagi siyosat komp
leks, 
bosqichma-bosqich va izchil b
о‘lmog‘i kerak. Uning oxirgi maqsadi —
quyosh energetikasining 
bozorga kirib borishi va bu bozorni asta-sekin kengaytirishi kerak.