O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta‘lim vazirligi qarshi muhandislik-iqtisodiyot instituti

11-Mavzu: 
O‘rtacha sutka yoki bir oylik hisob
-
kitob intervali uchun boshlang‘ich 
ma’lumotning chegaralangan tarkibi asosida 
A(

0
,

0
) nuqtada va berilgan S(km
2
) 
xududdagi gorizontal qabul qiluvchi maydoncha uchun yalpi resurslarni hisoblash 
usullari. 
Reja: 
11.1. Aso
siy ma’lumotlar.
11.2.
Boshlang‘ich ma’lumotlar asosida 
A(

0
,

0
) nuqtada va berilgan S(km
2
) xududdagi 
gorizontal qabul qiluvchi maydoncha uchun o‘rtacha sutka 
davomidagi quyosh energiya 
resurslarni hisoblash. 
11.3.
Boshlang‘ich ma’lumotlar asosida 
A(

0
,

0
) nuqtada va berilgan S(km
2
) xududdagi 
gorizontal qabul qiluvchi maydoncha uchun o‘rtacha bir oylik hisob
-kitob intervali uchun 
quyosh energiya resurslarni hisoblash.
Qo’llaniladigan ta’lim texnalogiyalari:
dialogik yondashuv, muammoli ta’lim.Aqliy hujum, 
b
lits, baliq skileti, munozara,o’z
-
o’zini baholash.
Adabiyotlar:
A3, A4, A5, I1, I3, Q2, Q3, Q5 
Yer sirtiga yetib kelayotgan radiatsiya yig’indi radiatsiya 
(Q) b
о‘
lib, u parallel nur shaklida 
tushayotgan 
tо‘g‘
ri radiatsiya 
(S)
va atmosfera qatlamidan sochilib kelayotgan 
(D)
radiatsiyalar 
yig’indisidan iborat:
D
S
Q




sinh
Bunda 
h°
—
Quyoshning gorizontga nisbatan balandligi (astronomiyada sayyoralar balandligi 
burchak 
о‘
lchovlarida 
о‘
lchanadi). Bu balandlik joyning geografik kengligiga (

), Quyoshning 
og‘ish
burchagiga (

), vaqtga (

) bo
g‘
liq 
Radiatsiya balansida tо‘g‘ri quyosh radiatsiyasi asosiy ahamiyatga ega. Tо‘g‘ri quyosh 
radiatsiyasi deganda, bevosita Quyoshdan parallel nurlar dastasi kо‘rinishida sirtga tushayotgan 
radiatsiya tushuniladi. Gorizontal sirtga tushayotgan tо‘g‘ri ra
diatsiya oqimi: 
S
г
 = S

sinh
. 
Ixtiyoriy tanlangan qiya sirtga tushayotgan tо‘g‘ri radiatsiya oqimi
S
к
 = S

 cosi
bu yerda
cosi = cos
α
 sinh + sin
α
 cosh cos
ψ
 
;
ψ
 = 
ψ
о
 + 
ψ
к
;

---

61 
cos
ψ
о
 = 



cos
cosh
sin
sin
sinh

 
;
sin
ψ
о
= 
cosh
sin
cos
o


.
Quyoshning 
ψ
о
va qiya sirtning 
ψ
к
azimutlari meridian tekisligidan boshlab hisoblanadi va 
janubiy nuqtadan soat mili yо‘nalishida hisoblaganda musbat bо‘ladi.
Sochilgan radiatsiya deganda Quyosh radiatsiyasining atmosferada sochilishga uchragan 
radiatsiyasiga aytiladi. Vaqt birligi ichida yuza birligiga tushadigan sochilgan radiatsiya miqdori 
sochilgan yoki diffuziyali radiatsiya oqimi deb ataladi. Sochilgan radiatsiya tо‘g‘ri
radiatsiyaning sochilishi natijasida h
osil bо‘lgani uchun, u tо‘g‘ri radiatsiyani aniqlovchi 
omillarga bog‘liq bо‘lgan kattaliklar bilan topiladi
D

 = b (J

 - S

) sinh 
;
D
г
 = b (J
г
 - S
г
) sinh
Ideal atmosferada 
b
= 1/2, real sharoitlarda esa 
b
= 1/3 . 
Qiya sirtlar uchun 
D
к
 = D
г
 cos
2
(
α
/2)
.
Amaliy hisoblashlar uchun sochilgan radiatsiya xuddi izotrop (nur- 
lanish yо‘nalishiga bog‘liq emas) sifatida qabul qilinadi.
Buluts
iz ochiq osmonda sochilgan radiatsiyaning taqsimlanishini izotrop deb bо‘lmaydi. 
Sochilgan radiatsiya intensivligining maksimumi osmon gumbazining quyoshga qaragan 
doirasida (70% gacha), minimumi esa teskari doirasida (30% gacha) kuzatiladi. Tо‘liq bulutli
havoda sochilgan radiatsiya izotrop tavsiflarga ega bо‘ladi.
Yer shari bо‘ylab taqsimlanishi va uning vaqt mobaynida о‘zgarish Quyoshdan 
Yerning о‘rtacha masofasida, yer atmosferasining yuqori chegarasida, vaqt birligi ichida quyosh 
nurlariga perpend
ikulyar bо‘lgan yuza birligiga tushuvchi quyosh radiatsiyasining miqdori 
Quyosh doimiysi 
J

deb ataladi. Quyosh doimiysining eng ehtimollik qiymati 1,368...1,377 
kVt/m
2
oraliqda tugallangan va maksimal sochilishi 1,332...1,428 kVt/m
2
ni tashkil etadi. 
Ra
diatsiya bо‘yicha xalqaro komissiyaning tavsiyasiga binoan Quyosh doimiysining standart 
qiymati sifatida 
J
o
=1,37 kVt/m
2
qabul qilingan [31].
Quyosh radiatsiyasining YEr shari bо‘ylab taqsimlanishi va uning vaqt mobaynida о‘zgarishi 
sof astronomik o
millar, ya’ni YErning Quyosh atrofida aylanishi, orbita tyekisligiga nisbatan 
YEr aylanish о‘qining og‘ishi va YErning sutkalik aylanishi bilan aniqlanadi.
Yer atmosferasining yuqori chegarasida gorizontal sirtga tushayotgan quyosh radiatsiyasi 
oqimi insolyatsiya deb ataladi va quyidagicha ifodalanadi: 
J
g
 = J
o
 sinh
; (11.1) 
bu yerda
sinh = sin
φ
 sin
δ
 + cos
φ
 cos
δ
 cos
τ
o
; (11.2) 

τ
o
 = 
ωτ
 
;

ω
 = 2
π
 / T
;
T 
= 24 soat ; (11.3) 
τ
- tushdan (kunning yarmidan) hisoblanadigan vaqt.