O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta‘lim vazirligi qarshi muhandislik-iqtisodiyot instituti

13-Mavzu: 
Ixtiyoriy orientirlаngаn qаbul qiluvchi mаydonchаgа o‘rtаchа vаqtdа 
kelib tushаdigаn quyosh nurini hisoblаsh uslubi.
 
Reja: 
13.1.Asosiy tushunchalar.
 
13.2.S.A. Kleyn metodini modernizatsiyalash.
13.3.Akslangan quyosh radiatsiyasining taqsimlanishi.
13.4.Quyosh energiyasi resurslarini ixtiyoriy orientirlangan qabul qiluvchi maydonchaga 
o‘rtacha vaqtda kelib tushishini aniqlash.
Qo’llaniladigan ta’lim t
exnalogiyalari:
dialogik yondashuv, muammoli ta’lim.Aqliy hujum, 
blits, baliq skileti, munozara,o’z
-
o’zini baholash.
Adabiyotlar:
A3, A4, A6, I1, I3,I3,I,4, I6, Q2, Q3, Q5 
Sutka mobaynida Yer atmosferasining yuqori chegarasida gorizontal sirtga tushuvchi 
quyosh radiatsiyasining miqdori sutkalik insolyatsiya deb ataladi va quyidagicha ifodalanadi: 
Q
og
 = 



о
о


 J
og
 d
τ
; (13.1) 
bu yerda +
τ
o 
, -
τ
o
- Quyoshning chiqish va botish vaqti, bu kattaliklar 
sinh
= 0 sharti bilan aniqlanadi. 
(13.1) ifodalardan kurinadiki, 
Q
og
ning qiymati faqat joyning jugrofik kengligi 
φ
va Quyoshning 
og‘ish burchagi 
δ
ga (yil fasllariga) bog‘liq. 
Cutka davomida Quyoshning og‘ish burchagi va Quyoshdan Yergacha masofa juda kam 
о‘zgaradi va ularni о‘zgarmas deb olinsa, u holda 
Q
og
qiymatlar quyidagicha aniqlanadi [20,29] 
Q
og
 = 

3600
Т
 J
o 
K
o
 cos
φ
 cos
δ
 (sin
τ
 - 
τ
 cos
τ
)
; (13.2) 
K
o
= 110,0335 
cos






365
360
N
;
δ
= (23,45
o
) 
sin
γ
 
; (13.3) 
γ
= 
24
,
365
)
284
(
360
N

;
τ
= 
arcco
s(-
tg
φ
 tg
δ
) . (13.4) 
Yer atmosferasining yuqori chegarasiga tushadigan Quyosh radiatsiyasi, atmosferaga 
о‘tib 
sochiladi va qisman yutiladi. Quyosh radiatsiyasini yutadigan asosiy gazlarga suv bug‘i, ozon, 
karbonat angidrid gazi, kislorod va boshqa bir qator gaz aralashmalari kiradi. Yutilgan quyosh 
radiatsiyasi boshqa tur (issiqlik, elektr) energiyalarga aylanadi. Ozon (O
3
) asosan spektrning 
ultrabinafsha qismini yutadi. Molekulali kislorodning yutishi spektrning uzoq ultrabinafsha 
qismini tashkil etadi. Suv bug‘i (H
2
O) va karbonat angidrit gazi (C
2
O) spektrning k
о‘rinuvchi 
qismini ham va infrakizil qismini ham yutadi. Quyosh radiatsiyasini atmosfera aralashmalari va 
changi ham yutadi. Agar atmosfera juda ifloslangan b
о‘lsa (ayniq
sa shaharlarda) qattiq 
aralashmalar tomonidan quyosh radiatsiyasini yutilishi ancha katta b
о‘ladi.
Atmosfera quyosh radiatsiya oqimiga nisbatan 
о‘zini xiralik muhit tarzida namoyon etadi. 
Xiralik muhit sifatida molekulali komplekslar va turli aralashmalar qatnashadi. Molekulali 
komplekslarda sochilish molekulali yoki Releyli sochilish deb ataladi. Aralashmaning 
zarralaridagi (havoda muallaq turgan qattiq yoki suyuq zarralarda) sochilish esa aerozolli 
sochilish deb ataladi. Sochilish mohiyati tushayotgan elektromagnit t
о‘lqinlarning о‘zgaruvchan 
maydoni havodagi zarralar bilan 
о‘ziga xos shaklda о‘zaro ta’sirlashuvidan iborat. Bunday 
о‘zaro ta’sir natijasida zarralar sochilgan radiatsiyaning yangi elektromagnit tо‘lqinlari manbai 
b
о‘lib qoladi.
Yig‘indi radiatsiya tarkibidagi tо‘g‘ri va sochilgan radiatsiyalar orasidagi munosabat 
Quyoshning balandligiga, atmosferaning bulutligiga va ifloslanganligiga bog‘liq. Osmon bulutsiz 
paytlarda Quyosh balandligining ortishi bilAn sochilgan radiatsiya ulushi kamayadi. Atmosfera 
qanchalik tiniq bо‘lsa, sochilgan radiatsiya ulushi shunchalik kam bо‘ladi. Osmon yoppasiga 
bulut bilan qoplanganda esa yig‘indi radiatsiya butunlay sochilgan radiatsiyadan iborat bо‘lib 

---

66 
qoladi. Bulutlik mavjud bо‘lganda yig‘indi radi
atsiya miqdorining tushishi katta oraliqda 
о‘zgarib turadi. Yig‘irdi radiatsiyaning eng kо‘p tushishi bulutsiz ochiq osmonda kuzatiladi.
13.1 rasm. Quyosh radiatsiyasi tushishi mumkin bо‘lgan intensivligining sutkalik о‘zgarishi, 
Vt/m
2
, Qarshi sh.: 
1 -
 S

-15/VI; 2 -
 S

-15/XII; 3 - 
D
г
-
15/VI; 4 - 
D
г
-
15/XII 
Tiqroq (
α
=30
o
dan k
о‘p) sirtlardan tashqari barcha sirtlar uchun sochilgan va qaytgan 
radiatsiyaning sutkalik miqdori amalda gorizontal sirtlar uchun sochilgan va qaytgan radiatsiya 
miqdorlarining yig‘indisiga teng. Bu narsa shu bilan bog‘likki, qiya sirtga sochilgan radiatsiya 
tushishining kamayishi qaytgan radiatsiyaning kelishi bilan deyarli t
о‘liq qoplanadi. Amaliy 
hisoblashlarda qaytgan radiatsiya e’tiborga olinmaydi.