O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta‘lim vazirligi qarshi muhandislik-iqtisodiyot instituti

AMALIY MASHG’ULOTLAR
MASHG'ULOTLARI
 

---

77 
Quyosh har sekundda 4 
mln.
tonna yoki yiliga 1,36-10
14
tonna miqdordagi massani nurlanish 
orqali yо‘qotib tursa ham, undagi geliyni
ng vodorodga uzluk- siz aylanib turishi hisobiga ajralib 
chiqayotgan nur energiyasi koinotga yana bir necha yuz milliard yillar davomida sochilib turadi. 
Shuning uchun ham Quyosh energiyasi 
—
radiatsiyasidan to’liq va samarali foydalanish masalalari 
tobora 
muhim о‘rin egallamoqda.
Yer sirtiga yetib kelayotgan radiatsiya yig’indi radiatsiya 
(Q) 
bо‘lib, u parallel nur shaklida 
tushayotgan 
tо‘g‘
ri radiatsiya 
(S)
va atmosfera qatlamidan sochilib kelayotgan 
(D)
radiatsiyalar 
yig’indisidan iborat:

D
S
Q




sinh
(1.2) 
Bunda 
h°
—
Quyoshning gorizontga nisbatan balandligi (astronomiyada sayyoralar balandligi 
burchak 
о‘
lchovlarida 
о‘
lchanadi). Bu balandlik joyning geografik kengligiga (

), Quyoshning 
og‘ish
burchagiga (

), vaqtga (

) bo
g‘
liq b
о‘
lib, bu kattaliklar orasidagi 
о‘
zaro 
bog‘lanish
esa 
sferik trigonometriya formulalari orqali aniqlanadi. 
1.6-rasm. Sferik uchburchak ABC 
Faraz qilaylik, radiusi 
OA 
—
r
b
о‘
lgan sferadagi 
ABC
sferik uchburchakning (1.6-rasm) B va 
C uchlaridagi burchaklari va, demak, 
«b»
va 
«c»
tomonlari h
am 90° 
dan kichik b
о‘
lsin. 
A
nuqtadan 
AB
va 
AC 
tomonlarga urinma qilib 
AD
va 
AE
kesmalar 
о‘
tkazamiz: 
ΔAOD dan AD=rtgc va r=OD·cosc
 

ΔAOE dan AE=rtgb va r=OE·cosb
. (1.3) 
ADE.
Va 
ODE
uchburchaklar uchun kosinuslar teoremasini 
qо‘llaymiz:
DE
2
=AD
2
+AE
2
-
2·AD· AE·cosA
 
DE
2
=OD
2
+OE
2
-
2·OD·OE·cosa

(1.4)
 
Bularni 
о‘
zaro tenglab, quyidagi holga keltiramiz: 

2·OD·OE·cosa=
(
 OD
2
- AD
2
)+(
 OE
2
- AE
2
)+
 
2·AD· AE·cosA.

(1.5) 
Qovus ichidagi ifodalar 
r
2
ga tengligi va 
(a)
ni hisobga olsak: 
.
cos
2
cos
cos
cos
2
2
2
A
rtgb
rtgc
r
r
a
b
r
c
r








(1.6) 
Bundan: 
A
b
c
b
c
a
cos
sin
sin
cos
cos
cos





yoki 
A
c
b
c
b
a
cos
sin
sin
cos
cos
cos





(1.7) 
Xuddi shunga 
о‘
xshash 
«b»
va 
«c»
tomonlar uchun: 
A
b
c
b
c
a
cos
sin
sin
cos
cos
cos





C
b
a
b
a
c
cos
sin
sin
cos
cos
cos





(1.8) 
Qutb 
R,
zenit 
Z
va yulduz 
M
(Quyosh) lardan tashkil topgan uchburchak 
PZM
ga (1.7-rasm) 
astronomik yoki paralaktik uchburchak deb ataladi. Bu uchburchak tomonlari 
ZM = Z, PZ =
90°—φ
va 
RM 
—
90°—δ
ga tengdir. Qutbdagi burchak 
ZZPM =
τ
vaqt burchagi va zenitdagisi 
PZM
= 90
°—
A
ga tengdir, bunda 
A
—
azimut burchagi. Bu 
astronomik uchburchak uchun formula (3) ni qо‘llab, 
Quyosh balandligini hisoblash uchun quyidagi ifodani keltirib chiqarish mumkin: 

 
 
 

,
cos
cos
cos
sin
sin
cos
90
sin
90
sin
90
cos
90
cos
cos




























z
Lekin, 


sinh
90
sin
cos



h
z

bо‘lgani uchun 
,
cos
cos
cos
sin
sin
sinh










(1.9). 

---

78 
1.7-rasm. Astronomik uchburchak 
PZM
. 
Quyosh radiatsiyasining eng katta qiymati 21 iyunda (
δ
+23°27
'
), eng kichik qiymati esa 21 
dekabrda (
δ
—23°27') 
erishadi. 
Yerga yoki boshqa biror sirtga tushgan Quyosh nurining bir qismi qaytadi. Sirtdan qaytgan 
radiatsiya oqimi 
R
ning unga tushgan oqim 
Q
ga bо‘lgan nisbati 
shu sirt albedosi deb ataladi. 
Masalan, qora baxmal uchun albedo 0,5 %, quruq qum uchun 15
—
35, oq 
kafel 75, ko’zgu—
85
—
88, 
alyuminiy 
—
85
—
90 
va po’
lat albedosi 50
—
60 %ga tengdir. 
Quyosh nuri oqimi 
—
radiatsiyasi hamda nur tushgan sirt yoki muhitning radiatsion 
xossalarini о‘rganuvchi meteorologiya bо‘limiga aktinometriya deb yuritiladi.
Quyosh tо‘g‘ri radiadiyasi aktinometrlar bilan, sochilgan va yig’indi radiadiyalari esa 
pironometrlar bilan о‘lchanadi. Savinov
-Yanishevskiy aktinometra va Yanishevskiy termoelektrik 
pirometrlari keng tarqalgan. Ularning ishlash prinsipi termoelementga asoslangan. Termoelement 
–
bir uchlari payvandlangan va elektr о‘tkazuvchanligi har xil bо‘lgan о‘tkazgichlardan iborat. Bu 
о‘tkazgichlarning i
kkinchi uchlari galvanometrga ulanadi. Termoelementning payvandlangan uchiga 
tushgan yorug‘lik nuri energiyasiga qarab galvano
metr strelkasi tegishli radiatsiya miqdorini 
ko’rsatadi.
Savinov-Yanishevskiy aktinometrining trubkasi shtativ va vintlar yordamida Quyoshga tomon 
qaratilib, diafragmadan о‘tgan nur oq ekran markaziga tо‘g‘rilanadi. Bu nurning trubka orqasiga 
о‘rnatilgan quticha ichiga berkitilgan termobatareyaga ta’siri natijasida, unga ulangan galvanometr 
kо‘rsatishiga qarab, radiatsiya miqdori о‘lchanadi.
Yanishevskiy pironometrining termoelementi manganan va konstantan qatlamlaridan iborat 
bо‘lib, juft tugunlar oq magneziya, toq tugunlar esa qorakuya bilan bо‘yalgan. Radiatsiyani qabul 
etuvchi sirt metall taglikka о‘rnatilgan. Shisha qalpoq sirtni shamol va uzun to’lqinli radiatsiya 
ta’sirlaridan asrash uchun xizmat qiladi.
Ekran faqat sochilgan radiatsiya kattaligini о‘lchash uchun ishlatiladi. Bu ekran о‘z diametriga 
nisbatan 5,6 marta katta bо‘lgan masofaga о‘rnatilishi kerak. Shuning uchun ham sterjen uzunligi shu 
masofa
ga mо‘ljal qilib olingan.
Bu asboblar yordamida bajarilgan о‘lchashlarga kо‘
ra Toshkentda har 1 
m
2
sirtga yil 
davomida tushayotgan Quyosh nuri energiyasi taxminan 2000 
kVt.soatni
tashkil etadi. Butun 
О‘zbekiston territoriyasiga esa 995 • 
10
12
kVt.soat
Quyosh energiyasi tо‘g‘ri kelib, u
1980 yilda 
respublikamizda ishlab chiqarilgan barcha energiyadan qariyb 2500 
marta kо‘pdir.
Albatta, har bir kvadrat metr yuzaga bir kunda tushayotgan Quyosh radiatsiyasi miqdori 
joyning geografik kengligiga, uning Quyosh nuriga nisbatan 
og‘ish
burchagi va oriyentatsiyasiga, 
havoning bulutli yoki bulutsiz bо‘lishiga hamda yil fasllariga bog‘liqdir. Shu bilan 
birga, yer sirtiga 
tushayotgan quyosh radiatsiyasi zichligining kamligi, uning kun va yil davomida о‘zgarib turishi bu 

---

79 
turdagi energiyadan foydalanish masalasini ancha murakkablashtirsa hamki, uning istiqboli katta va 
texnik jihatdan amalga oshirilishi mumkindir. 
Yil davomida 1 m
2
yer sirtiga tushayotgan 
yig‘indi
radiatsiya miqdori 2500 
mln.jouldan
(shimolda) (6280 
mln. joulgacha
(О‘rta Osiyoda) о‘zgaradi. Bu ener
giyadan foydalanib, issiq suv 
olish, korxona va xonadonlarni isitish, choy qaynatish, ovqat pishirish, qishl
oq xо‘jalik maxsulotlarini 
quritish, temir-
beton buyumlarini bug‘latish, sho’r suvni chuchitish, xо‘jaliklarni elektr bilan 
ta’minlash, quyosh teplitsalari qurish kabi qator vazifalarni amalga oshirish mumkin.
Quyosh radiatsiyasi deyarli tugamas va ekologik toza energiya manbayidir. Quyosh energiyasi 
oqimining quvvati atmosferaning yuqori chegarasida 1,7 x 10
14
kVt bo'lsa, yer yuzining sathida 
l,2xl0
14
kVt ga teng. Yil davomida yerga tushayotgan quyosh energiyasining umumiy miqdori 
l,05xl0
l8
kVt/soatga tengdir, shu jumladan yerning quruqlik yuzasiga 2xl0
17
kVt/soat to'g'ri keladi. 
Ekologik muhitga zarar yetkazmasdan turib, umumiy tushayotgan quyosh energiyasining 1,5% gacha 
foydalanish mumkin. Bu juda katta energiya miqdoridir. Agar 
bu miqdordan ko‘proq quyosh 
energiyasidan foydalanilsa, unda parnik effekti natijasida yeming iqlimi o'zgarishi va ekologik muhit 
buzilishi mumkin. 
Quyosh nurlanish oqimining 
o‘rtacha sutkalik intensivligi tropik zonalari va cho'llarda 210
-
250 Vt/m
2
[18-21,2mJ/(m
2
sut)], O‘zbekistonda 186
-214 Vt/m
2
[16,1 +28,47 mJ/(m
2
• sut)], maksimal 
miqdori esa (yer yuzining sathida)-1000 Vt/m
2
, quyosh doimiysi 1530Vt/ m
2
teng (atmosferaning 
yuqori chegarasida quyosh nurlariga perpendikular sirtda). Markaziy Osiyo respublikalarida yil 
davomida quyosh nur sochishining davomiyligi 2700-3035 soatga teng. Yil davomida 1 m
2
gorizontal 
sirtga Ashxabotda-
1720 kVt • soat, Toshkentda
-1684 kVt soat, Nukusda-1632 kVt soat, Termizda-
1872 kVt • soat energiya tushadi.