O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta‘lim vazirligi qarshi muhandislik-iqtisodiyot instituti

15-Mavzu: A(

0
,

0
) nuqtada va berilgan S(km
2
) xududi uchun ekologik-iqtisodiy va 
texnik-ekologik resurslarini hisob-kitobiga uslubiy yondashuv 
Reja: 
15.1.Quyosh nurlanishi valovoy resurslarining hisobi uchun Angstrem metodi. 15.2.Quyosh 
nurlanishi valovoy potensialini texnik - ekologik hisobi.
15.3.Quyosh nurlanishi valovoy potensialini ekologik-
iqtisodiy hisobi va o‘ziga xos jihatlari. 
15.4.QEQ turlarini
ng quyosh nurlanishi texnik ekologik potensialiga ta’siri.
Qo’llaniladigan ta’lim texnalogiyalari:
dialogik yondashuv, muammoli ta’lim.Aqliy hujum, 
blits, baliq skileti, munozara,o’z
-
o’zini baholash.
Adabiyotlar:
A3, A4, A6, I1, I3,I3,I,4, I6, Q2, Q3, Q5 
Yer shariga har sekundda tushayotgan energiya miqdori quyosh sochayotgan barcha 
energiyadan 2,2 mlrd. marta kam bo‘lib, 17,4

10
17
Joulni tashkil etadi. Bu energiyaning 36 
foizini atmosfera qatlamidan qaytaradi, 17 foizini yutib qoladi, qolgan qismigina yer sirtiga yetib 
keladi. Shu energiyaning yarmi dengiz va okean suvlarini bug‘latish uchun sarf etiladi, 1 foizini 
o‘simliklar dunyosi iste’mol etishini hisobga olgan taqdirda ham, qolgan energiya miqdori yiliga 
35

10
17
kVt-soat
ni tashkil etadi. Bu esa bir kecha-
kunduzda butun insoniyat iste’mol qilayotgan 
jami energiyadan qariyb 39 ming marta ko‘pdir. Bunday katta energiyadan to‘liq foydalanish 
imkoniyati yo‘q, albatta.

---

70 
Shunday bo‘lsa ham, 200

100 
km
2
maydonga tushayotgan quyosh nuri, gelioqurilmalar 
foydali ish koeffitsiyenti (FIK)ni hisobga olingan taqdirda 1995-yilda mamlakatimizda ishlab 
chiqarilayotgan jami energiyaga tengdir. 
Quyosh har sekundda 4 mln.tonna yoki yiliga 1,36

10
14
tonna miqdordagi massani 
nurlanish orqali yo‘qotib tursa ham, undagi geliyning vodorodga uzluksiz aylanib turishi 
hisobiga ajralib chiqayotgan nur energiyasi koinotga yana bir necha o’n milliard yillar davomida 
sochilib turadi. Shuning uchun ham quyosh energiyasi radiatsi
yasidan to‘liq va samarali 
foydalanish masalalari tobora muhim o‘rin egallamoqda.
Quyosh nurlarining maksimal o‘tishini ta’minlash uchun quyosh qurilmalari optimal 
burchak bilan qiya holda joylashadi. O‘rtacha bir oyda qiya holda joylashtirilgan kollektor
ga 
tushadigan quyosh energiyasining miqdori quyidagi formula bilan aniqlanadi. 
kQ
Q
oy
rt
o

`
(2.9) 
Bu yerda 
oy
rt
o
Q
`
- 
o‘rtacha bir oy davomida gorizontal tekislikka tushadigan quyosh 
energiyasining miqdori, (
MJ

m
2

kun
) da o‘lchanadi; 
Q 
- 
o‘rtacha bir oy davomida qiya tekislikka 
tushadigan quyosh energiyasining miqdori. 
h
Q
Q
R
p
"


(2.10) 
Geografik kengligi 


50 

C bo‘lgan joy uchun quyosh kollektori gorizontal 
joylashganda o‘rtacha bir oyda tushadigan
quyosh energiyasining yig‘indi miqdorini hisoblash 
koeffitsiyenti mavjud bo‘lib, bu koeffitsiyent quyosh energiyasining 30

dan 90

gacha burchak 
ostida joylashtirilgan qurilmalar (kollektorlar) uchun xizmat qiladi. 
Agar kollektorning azimuti 
a
k


15

b
o‘lganda janubiy yo‘nalishda nisbatan boshqa 
yo‘nalishlarga quyosh energiyasi miqdori 2 foiz kam bo‘ladi. Agar 

k
= 

40
0
bo‘lsa, bu miqdor 
13 
% ni tashkil etadi. Shunga asosan o‘rtacha oylik quyosh energiyasini gorizontga nisbatan 
olingan qiymati janubiy yo‘nalishda quyidagi formula bilan aniqlanadi.
2
cos
1
2
cos
1
1














