54
Quyoshning rentgen va uzoq ultrabinafsha nurlanishi quvvati bir necha o’n marta kuchayadi.
Quyosh nurlanishining bu qisqa
(k <
290 nm) to’lqinli qismi Yer atmosferasining asosan yuqori
(12 km dan baland) qatlamlarida azot va kislorod molekulalari tomonidan yutiladi va Yer yuziga
yetib kelmaydi.Quyosh energiyasi bizga nuriy energiya sifatida yetib keladi va u Yer yuziga
tushgach yutiladi va issiqlik energiyasiga aylanadi. Yer yuzidagi joyning isitilish darajasi shu
joyning yorug’likni yutish qobiliyatiga bog’liq: oq sirtlar (qor) kam, qora sirt (suv) ko’p yutadi.
Oq bulut unga tushayotgan oq nurni, asosan, qaytaradi va sochadi. Sochilgan oq nur kuchsiz va
Yer sirtini isita olmaydi.
Yer yuzidagi har xil joylar (ekinzorlar,ormonlar,
kulrang va qora tuproq, toshli tog’lar,
suv havzalari) turlicha isiydi. Qizigan Yer yuzi unga tegib turgan atmosfera qatlamini isitadi va
unda konvektiv oqimlar hosil qiladi va atmosferada shamollar boshlanadi. Shuning uchun
atmosferada temperatura Yer yuzi yaqinida eng yuqori bo’ladi va balandlik bo’yicha pasayib
borib, 12 km balandlikda 220 K (-53 C) gacha tushadi.
Suvning yorug’lik
yutishi kuchli,
shuning uchun dengiz va okeanlar ustida katta havo
uyurmalari hosil bo’ladi va ular nisbatan past bosimdagi quruqliklar tomon harakatlanadi, dengiz
bilan quruqliklar orasida global atmosfera aylanishi ro’y beradi. Shunday qilib,
sirtning isishi
unga tusha
yotgan nurlanish quvvatiga va uning yutish koeffitsiyentiga bog’liq. Sirtga
tushayotgan quvvat u bilan Quyosh orasidagi atmosferaning tiniqligiga bog’liq. Osmonni chang
yoki tutun qoplaganda tushayotgan quvvat kamayadi.
Qadimda Yer sharida global sovib ketishlar ro’y bergan, buning sababi vulqonlar otilib
atmosferani chang qoplaganidir. Yerda bir necha marta muzlanish davrlari ro’y berganini
Quyosh energiyasining quvvati o’zgarishi bilan bog’lashadi. Oxirgi 27
yil ichida
Yer
yo’ldoshlariga o’rnatilgan radiometrlar yordamida bajarilgan o’lchashlar Quyosh energiyasi
uning aktivligi o’zgarishi bilan birga ko’payib kamayib turishini ko’rsatdi. Quyosh dog’larini
kuzatish 400 yil oldin boshlangan va 1610
—
2006 uchun aktivlik ma'lum. Melodning 1000
yilidan 1600 yiligacha Quyosh aktivligi to’g’risida ma'lumotlarni arxeologik qazilmalar (daraxt
qoldiqlarida yillik halqalar, muzliklarda yillik qatlamlar) radio-uglerod
usuli bilan yoshini
aniqlab bilishgan. Oxirgi 1000 yil uchun Quyosh
aktivligining o’zgarish egri chizig’i topilgan.
Bu egri chiziqda Quyosh aktivligi juda pasayib ketgan davrlar (Maunder, Shperer minimumlari)
bo’lganini ko’rish mumkin. Bu vaqtda temperatura pasayib havoning sovishi ro’y bergan. Bu
to’g’rida tarixiy dalill
ar bor.
Yerda oxirgi 30 yil davomida temperaturaning ko’tarilishini (global isishni) Yer yuzida
olib borilayotgan texnogen jarayonlar natijasida ajralib chiqayotgan is gazi (CO
2
)
miqdorining
yil sayin ko’payib borishi bilan bog’lashmoqda. Atmosferaga ko’ta
rilayotgan is gazi Yerda
parnik effektini kuchaytirmoqda.
Dostları ilə paylaş: