O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi samarqand davlat universiteti

30-rasm. Western blotting 
sxemasi. 
Oqsillar 
elektroforez 
(1) 
bilan 
ajralib, membranaga (2) 
o„tkaziladi. 
Keyin 
membrana birinchi (3) va 
ikkinchi 
(4) 
antitanalar 
bilan ishlanadi, shundan 
keyin 
antitanalar 
bilan 
bog‟langan 
oqsillar 
aniqlanadi. 

---

[69] 
kislotalar va polimerlarda namoyon bo‗ladi. Ionizasiyaning ayrim turlarida, masalan 
elektronlar bilan ta‘sir ettirilganda, molekulalar bir nechta xarakterli qismlarga 
ajralishi mumkin, ushbu holat qo‗shimcha identifikasiya qilish va noma‘lum 
strukturalarni o‗rganish imkonini beradi.
1980-yillarda mass-spektrometriya asosida molekulalarning nurga sezgir 
bo‗lgan organik moddalar- matritsalar ishlatila boshlandi, shu bilan birga lazer 
yordamida ionlashtiruvchi usul ishlab chiqildi. Matritsa o‗rganilayotgan moddaning 
molekulalarini o‗rab oladi va lazer ta‘sirida qo‗shni molekulalarni ionlashtiradi.
Yangi ionlash usuli an‘anaviy mass- spektrometr detektori bilan birlashtirildi- 
MALDI-
TOF 
deb atala boshladi. Ushbu detektorda ionlar vakuum trubkasida 
harakatlanib, detektor bo‗lgan sezgir plastinkaga yetib boradi. Ion naychaning 
uzunligini bosib o‗tadigan vaqt uning massasiga teskari proportsionaldir. 1990-
yillarda va 2000-yillarning boshlarida oqsillarni o‗rganish uchun MALDI-TOF usuli 
juda faol ishlatilgan. MALDI-TOF yordamida patogen mikroorganizmlarni aniq tur 
va turga qarab aniqlash mumkin. Proteomikani saraton kasalliklarini tashxislash 
uchun oqsil biomarkerlari tahlili yordamida, shuningdek o‗smaning malignanlik 
darajasini aniqlash imkoniyati o‗rganilmoqda. Ushbu yo‗nalishda allaqachon 
ma‘lum yutuqlarga erishilgan. Masalan, Qo‗shma Shtatlarda 2015 yilda ishlab 
chiqilgan Xpresys Lung testiga ruxsat beriladi, unda bir nechta plazma oqsillarining 
maqsadli mass-spektrometriyasidan foydalaniladi va o‗pkada o‗sma tugunlarining 
malignanligi darajasi baholanadi. 
Proteomikaning so‗nggi yutuqlari – mass-spektrometriya, organellalar 
oqsillari va membrana oqsillarini ajratish – yurak proteomini o‗rganish va 
modifikatsiyalangan oqsillarni aniqlash shuningdek, ularning modifikatsiyasining 
xususiyatini aniqlash imkoniyatini yaratishi mumkin. Yurak proteomidagi 
ma‘lumotlar turli yurak-qon tomir kasalliklari mexanizmlarini tushunishga yordam 
beradi. 
Proteomikada bioinformatika.
Mass-spektrometriya va chiplar yordamida 
oqsil bo‗laklari haqida ma‘lumot olish mumkin, lekin ushbu uslublar oqsillarning 
to‗liq strukturasi haqida ma‘lumot bera olmaydi. Shu munosabat bilan, bugungi 

---

[70] 
kunda mass-spektrometriya ma‘lumotlari va mikrosxemalardan o‗rganilgan oqsil 
bo‗laklaridan deyarli to‗liq yig‘ilgan oqsillar to‗g‘risida ma‘lumot beradigan 
dasturlar yaratildi. Ushbu dasturlar UniProt va PROSITE ma‘lumotlar bazalari 
asosidagi oqsillar kichik ketma-ketliklarining tahrirlariga asoslangan. Oqsillarni 
tahlil qiladigan dasturlarning aksariyati ularning translyatsiyadan keyingi 
modifikatsiyasini hisobga olmaydi. Translatsiyadan keyingi modifikatsiyani 
aniqlaydigan mavjud vositalar faqat taxminiy xarakterga ega. 
Biomarker oqsillarini o‗rganish uchun bioinformatikaning hisoblash usullari 
faol qo‗llaniladi. Shunday qilib, kompyuter modellari yordamida homiladorlik 
paytida ona organizmi va homila o‗rtasida intensiv ravishda oqsil almashinuvini 
ko‗rsatish mumkin va tahlil uchun onadan faqat invaziv bo‗lmagan qon namunalari 
talab qilinadi. Genom ketma-ketliklaridan olingan ma‘lumotlarni tasdiqlash uchun 
proteomika 
usullaridan 
foydalanadigan 
proteogenomika 
kabi 
yo‗nalish 
rivojlanmoqda. Shuningdek, rentgen difraksiyasini tahlil qilish va NMR 
spektroskopiyasi ma‘lumotlari asosida oqsil tuzilmalarini keng miqyosda o‗rganish 
bilan shug‘ullanadigan tarkibiy proteomika mavjud. 
Proteomika va tizimlar biologiyasi.
Miqdoriy proteomikaning so‗nggi 
yutuqlari tizimlarni chuqur tahlil qilish uchun ishlatishga imkon beradi. Turli xil 
ta‘sirlarga, tashqi omillarning harakatlari, hujayra tsiklining turli bosqichlari bilan 
bog‘liq holda hujayra fiziologiyasining o‗zgarishiga javoban biologik tizimlarning 
xatti-harakatlarini ta‘riflash ko‗plab biologik jarayonlarning mohiyatini chuqur 
anglashga imkon beradi. Shu tufayli proteomika genomika, transkriptomika, 
epigenomika, metabolomika kabi ilmiy yo‗nalishlar – tizimlar biologiyasiga 
kiritilgan. Shunday qilib, saraton hujayralari proteomining atlasi, inglizcha
Proteome Cancer Atlas
tarkibida ushbu oqsillar uchun genom va transkriptom 
ma‘lumotlarni o‗z ichiga olgan, saraton genom atlasini ing. 
The Cancer Genome 
Atlas
da taxminan 200 dan ortiq 4000 dan ortiq tahlil qilingan o‗sma namunalaridagi 
oqsillarning ekspressiyasi to‗g‘risida miqdoriy ma‘lumotlar mavjud. Proteomika 
usullari asosida ishlab chiqilgan dori-darmonlarning maqsadga muvofiqligini 
tasdiqlash, biomarkerlarning samaradorligini aniqlash va dori ta‘sir mexanizmi va 

---

[71] 
uning toksikligini o‗rganish uchun ishlatiladi. Bir-biri bilan bog‘liq bo‗lmagan ikki 
organizmning proteomlarini taqqoslash, bu ikki organizm uchun umumiy bo‗lgan 
ikkala oqsilni va ularning fenotiplaridagi farqlarni aniqlaydigan oqsillarni 
aniqlashga imkon beradi. Bunday tahlil evolyutsion jarayonni tushunish uchun 
foydali bo‗lgan ma‘lumotni berishi mumkin va ba‘zida bu oqsillarning ilgari 
noma‘lum funktsiyalarini aniqlashga imkon beradi.