O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi samarqand davlat universiteti

 
44- Rasm. RZR raektsiyasi uslubi. 
PZR variantlari:

RPA
(
Recombinase Polymerase Amplification
—

Rekombinazali polimerazali amplifikatsiya — DNK/RNK amplifikatsiyasi 15 
minut termosiklersiz o‗tkazilganga qo‗llaniladi (izptermal reaktsiyada). 

Kiritilgan PZR (
nested PCR
) — Reaktsiya nojo‗ya mahsulotlarining 
kamaytirish maqsadida qo‗llaniladi. Bunda, ikkita praymer ishlatiladi va 

---

[184] 
ikkita ketma-ket reaktsiyalar o‗tkaziladi. Praymerlar ikkinchi jufti birinchi 
reaktsiya mahsuloti ichidagi DNK qismlarini amplifikatsiya qiladi. 

Invertirlangan PZR- (
inverse PCR
) — Kerakli nukleotidlarning ichki 
qismidagi kichik qismlar ma‘lum bo‗lgandagina ishlatiladi. Bu uslub juda 
foydali bo‗lib, genomga DNK kiritilganda, qo‗shni ketma-ketliklarni 
aniqlashda ishlatiladi. Invetirlangan PZR 
o‗tkazish uchun DNKni 
restriktazalar bilan kesish va fragmentlarni o‗zaro tikish (ligirlash) o‗tkazish 
kerak bo‗ladi. Buning natijasida, ikkala noma‘lum uchidagi ma‘lum 
fragmentlar joylashadi va PZT o‗tkazish imkonini beradi. 

Teskari transkriptsiyali PZR- (
Reverse Transcription PCR, RT-PCR
) —
RNK kutubhonalaridan ma‘lum bo‗lgan ketma-ketliklarni identifikatsiya, 
ajratish va amplifikatsiya qilish uchun qo‗llaniladi. Oddiy PZR rektsiyasidan 
oldin iRNK matritsasida revertaza fermenti ishtirokida bir zanjirli DNK sintez 
qilinadi, va bir zanjirli kDNK hosil qilinadi, bu DNK PZR uchun matritsa 
vazifasini bajaradi. Bu uslub ma‘lum genlarni qachon va qayerda 
ekpressiyasini aniqlashda ishlatiladi. 

Assimetrik PZR (
asymmetric PCR
) — ko‗proq birlamchi DNK zanjirlarian 
birini amplifakatsiya qilishda qo‗llaniladi. Sekvenirlash va gibridizatsiya 
tahlillaarining ayrimlarida qo‗llaniladi. PZR odatda, praymerlarning biri ko‗p 
qo‗llanilganda ishlatiladi. Bu uslubning modifikatsiyasi
Linear-After-The-
Exponential-PCR (LATE-PCR 
bo‗lib,
 
bunda past konsentrasiyali praymerlar 
ishlatiladi va past konsentrasiyali praymerlar yuqori haroratda erish haroratiga 
qarab tanlanadi. PZR yuqori haroratda kuydirish o‗tkaziladi, shu bilan hamma 
sikllar davomida reaktsiya samarasi ta‘minlanadi. 

Miqdoriy PZR (
quantitative PCR, Q-PCR
), yoki, real vaqtdagi PZR (
real-
time polymerase chain reaction
), — reaktisiya har bir siklida aniq PZR 
mahsulotining hosil bo‗lish miqdorini to‗g‘ridan-to‗g‘ri kuzatish uchun 
ishlatiladi. Bu uslubda reaktsiya mahsulotlarini yig‘ilishini tahlil qilish uchun 
fluorestsent nishonlangan DNK-zondlari yoki 
SYBR Green
bo‗yoqlari 
ishlatiladi, 
Sybr Green 
real vaqtdagi PZR reaktsiyasida PZR mahsulotlarining 

---

[185] 
miqdoriy aniqlash va deteksiyasida ishlatish uchun iqtisodiy jihatdan samarali 
va oddiy hisoblanadi. Uslubda mahsus fluorestsent zondlari va praymerlar 
ishlatilmaydi. Amplifikatsiya davomida 
SYBR Green I
bo‗yog‘i PZR 
mahsulotlarining DNK kichik (borozdkasiga) bog‘lanadi va ko‗k lazer 
nurlarida bog‘lanmagan bo‗yoqlarga nisbatan kuchli fluorestsent sugnal hosil 
qiladi. 
SYBR Green I 
uchun nur yutish qobilayati maksimumi 494 nmni 
tashkil qiladi. Bundan tashqari, bo‗yoq spektrlarida- ikkita kattaa bo‗lmagan 
qo‗shimcha yutish maksimumlari mavjud- 290 nm va 380 nm. 
SYBR Green 
I
uchun maksimum chiqarish 521 nmda to‗lqin uzunligida yashil spektrlarda 
joylashgan.
 

Bosqichli PZR (
touchdown PCR
) — bu uslub yordamida praymerlarning 
nospetetsifik bog‘lanishi ta‘sirini kamaytirish amalga oshiriladi. Birinchi 
sikldni kuydirish bosqichining optimal haroratidan yuqori bo‗lgan haroratda 
o‗tkaziladi, keyinchalik bir necha sikl davomida kuydirish bosqichinining 
optimal haroratiga keltiriladi. Bunday jarayonning o‗tkazilishi praymerning 
butun zanjir bilan komplementar gibridizatsiyasini amalga oshirish uchun 
zarur 
bo‗ladi, 
vaholanki 
kuydirish 
jarayoni 
optimal 
haroratida 
praymerkomplementar zanjir bilan qisman gibridizatsiyasi amalga oshadi. 
Genom DNK sida praymer qisman gibridizatsiyasi agar praymer bog‘lanishi 
uchun ko‗p joy mavjud bo‗lsa, nospetsifik amplifikatsiyaga olib keladi. Ko‗p 
hollarda, PZR birinchi o‗nta siklini 72-75 °С kuydirish haroratida o‗tkazish 
mumkin, keyinchalik 60-65°С optimal haroratga tushirish mumkin. 

Molekulyar koloniyalar uslubi (geldagi PZR, 
colony PCR
) — akrilamid 
gelda PZR komponentlarida polimerizatsiya o‗tkaziladi, PZR o‗tkaziladi. 
Tahlil qilinayotgan nuqtalardagi DNKning amplifikatsiyasi o‗tadi va 
molekulyar koloniyalar hosil bo‗ladi. 

kDNK uchlarida tez o‗tadigan amplifikatsiya asosidag
i 
PZR-
(
rapid 
amplification of cDNA ends, RACE-PCR
). 

Uzun fragmentlar PZR (
long-range PCR
) — DNK uzun qismlarining 
amplifikatsiyasiga modifikatsiya qilingan PZR – 10000 va undan uzun asoslar 

---

[186] 
uchun yaratilgan. Polimerazalar ikki xil aralashmasi ishlatiladi- ularning biri 
yuqori faollikka ega bo‗lgan 
Taq
polimeraza bo‗lib, bir o‗tishda DNK uzun 
zanjirini sintezlash qobiliyatiga ega, ikkinchisi- DNK- polimeraza 3‘-5‘- 
endonukleaza faolligiga ega bo‗lib, bu 
Pfu
polimerazalar turiga kiradi. 
Ikkinchi polimeraza Taq- polimeraza tomonidan ro‗y bergan hatolarni
to‗g‘irlashda 
ishlatiladi, 
chunki 
Taq- 
polimeraza 
DNK 
tarkibida 
nokomplementar 
nukleotid 
paydo 
bo‗lsa, 
sintezni 
to‗htatadi. 
Bu 
komplementar bo‗lmagan nukleotidni 
Pfu
- polimeraza olib tashlaydi. 
Polimerazalar arlashmasi 50:1 nisbatda olinadi, yoki 100:1 ham bo‗lishi 
mumkin, bu yerda 
Taq
- ploimerazalar 25-100 baravar 
Pfu
polimeazaga 
nisbatan ko‗p ishlatiladi. 

RAPD
 (Random Amplification of Polymorphic DNA) – polimorf DNK ni
tahminan amplifakatsiyasi asoslangan PZR bo‗lib, bir- biriga yaqin bo‗lgan 
organizmlar irsiy ketma-ketliklarini aniqlashda ishlatiladi, masalan madaniy 
o‗simliklar turli xil navlari, itlar zoti yoki yaqin qarindosh mikroorganizmlar.
Bu uslubda odatda, katta o‗lchamga ega bo‗lmagan praymer ishlatiladi, 10 
juft nukleotid qatoriga ega bo‗lgan. Bu praymer tadqiqot qilinayotgan 
organism tahminiy qismlaiga qisman komplementar bo‗ladi.Sharoitlar 
praymer uzunligi, uning tarkibi va harorat tanlab olingan holda, ikki xil 
organism uchun mavjud bo‗lgan farqlarni aniqlash mumkin. 

Mahsus guruhli PZR (
group-specific PCR
) — bir turga yoki turli xil turlar 
o‗rtasidagi qarindosh ketma-ketliklarni konservativ praymerlar orqali aniqlash 
hisoblanadi. Masalan, ribosomal 18S va 26S genlarga nisbatan universal 
praymerlar tanlab olinib, ularni turga xos genlararo speyserlarni 
amplifikatsiya qilish, 18S va 26S ketma-ketliklar turlar o‗rtasida konservativ 
bo‗lib, PZR tadqiqot qilinayotgan turlar hammasida bu genlar o‗rtasida o‗tadi. 
Bu uslubga qarama- qarshi unikal PZR si (
unique PCR
), bo‗lib, bunda 
muammo, hamma qaraindosh bitta ketma-ketlik amplifikatsiyasi uchun 
mahsus praymer tanlab olinadi. 

---

[187] 

Qaynoq start asosidagi PZR (
hot start PCR
) — DNK- polimeraza ishlatilagn 
holatdagi PZR modifikatsiyasi bo‗lib, polimeraza faolligi hona haroratida 
reaktsiya birinchi bosqichigacha, DNK birinchi denaturatsiyasida, antitanalar 
yordamida bloklanadi yoki bloklash uchun imitatsiya antitanalari Affibody 
deb ataladigan katta bo‗lmagan molekulalar ishlatiladi. Birinchi denaturatsiya 
asosan odatda, 95 °C haroratda 10 minut davomida o‗tkaziladi. 

Virtual PZR (
in silico PCR
, raqamli PZR, electron PZR, е-PZR) — praymer 
yoki DNK zondlarining ketma-ketliklarining ro‗yhatidan foydalangan holda, 
PZR ning nazariy matematik uslubiga yondashgan kompyuter tahlili tadqiqot 
qilinayotgan genom, xromosoma, halqasimon DNKning yoki DNK hohlagan 
DNK qismining potentsial DNK amplifikatsiyasi bashorat qilinadi.